Shartlanganlik munosabatli qo`shma gaplar

SHARTLANGANLIK MUNOSABATLI QO`SHMA GAPLAR.
Reja:
1. Ergashgan qo`shma gaplarda shartlanganlik munosabatining ifodalanishi.
2. Shart ergash gapli qo`shma gaplarning semantik-sintaktik tuzilishi.
Mana shu xususiyati asosida bu turdagi qo`shma gaplar “Shartlanganlik munosabatini ifodalovchi ergash gapli qo`shma gaplar” tarkibiga kiritiladi.
Shart ergash gapli qo`shma gaplarda shart mazmun-munosabati ifodalanadi.
Shartlanganlik munosabatli qo`shma gaplarning turlari:

• Shart ergash gapli qo`shma gap.
• Sabab ergash gapli qo`shma gap.
• To`siqsiz ergash gapli qo`shma gap.
• Natija ergash gapli qo`shma gap.

Shartlanganlik munosabatlarining barchasi bir g`oyaga asoslanadi, ya`ni bir voqea ikkinchisini keltirib chiqaradi yoki ikkinchi voqea birinchisining mavjudligiga ko`ra yuzaga keladi. Mazkur munosabatlardagi asosiy g`oya “sabab-natija” dan iborat bo`ladi.
Mazkur g`oyaning namoyon bo`lishida voqealar talqinining tabiati, nutq egasining aloqadagi maqsadi kabilar hal qiluvchi ahamiyatga ega, ana shularga ko`ra shartlanganlik munosabatlarining aniq turlari farqlanadi.
Masalan: Dehqonlarning astoydil mehnat qilishi (1-voqea) va hosilning mo`l bo`lishi (2-voqea). Bulardan birinchi voqea keltirib chiqaruvchi, ikkinchi voqea esa kelib chiquvchi voqealardir, ya`ni ular shartlanganlik munosabatlariga ko`ra aloqador. Ular bir-birlari bilan “sabab-natija” g`oyasi asosida munosabatda bo`lar ekan, shartlanganlik munosabatining quyidagi turlari namoyon bo`ladi:

• Dehqonlar astoydil mehnat qilsa, hosil mo`l bo`ladi.

Shart munosabati:

• Dehqonlar astoydil mehnat qildilar, shuning uchun hosil mo`l bo`ldi.

Sabab munosabati:

• Hosil mo`l bo`lsin deb, dehqonlar astoydil mehnat qildilar.

Maqsad munosabati:

• Dehqonlar astoydil mehnat qilsalar ham, hosil mo`l bo`lmadi.

To`siqsizlik munosabati:

• Dehqonlar chunonam mehnat qildilarki, hosil mo`l bo`ldi.

Natija munosabati:
1. Real voqelikni aks ettiruvchi shart ergash gapli qo`shma gaplar.
2.Mo`ljallangan, taxmin qilingan voqelikni aks ettiruvchi shart ergash gaplar.
Shart ergash gapli qo`shma gaplar real ravishda yuzaga keladigan yoki taxmin qilingan voqelikni aks ettiradi. Shunga ko`ra shart ergash gaplarning quyidagi ikki turi farqlanadi:
Real voqelikni aks ettiruvchi ergash gaplardagi shart bosh gapdagi natijani yuzaga keltiradi.
Masalan: Kim bizga to`sqinlik qilsa, o`ziga jabr qiladi.
Shart ergash gap mo`ljallangan, taxmin qilingan voqelikni ham aks ettirishi mumkin.
Masalan: Agar xodimlarning hammasi shunday bo`lsa edi, ish boshqacha tus olar edi.
Shart ergash gapni bosh gapga bog`lovchi vositalar quyidagilar:
-sa
To`kilsa manglay tering, unumli bo`lar yering.
-sa+edi / ekan
Agar dunyoning narigi chekkasiga sizni opichlab borishga to`g`ri kelsa edi, men buni sevina-sevina bajarardim,Ona.
-r (-ar, -mas)+ekan
Men ishlamas ekanman farzandlarim qanday kun kechiradi.
Shart ergash gapli qo`shma gaplarda, asosan, ergash gap bosh gapdan oldin keladi.
Shart ergash gapli qo`shma gaplarda ergash gap bog`li (sinsemantik), bosh gap esa erkin(avtosemantik) xarakterda bo`ladi.
Shart ergash gapli qo`shma gaplar havola bo`laksiz gaplar hisoblanadi. Bunday gaplarda shakliy-mazmuniy muvofiqlik deyarli buzilmaydi.

• Shart ergash gapli qo`shma gaplarda ikki (yoki undan ortiq) denotativ voqea ifodalanadi, shunga ko`ra ularda mazmuniy- sintaktik nomuvofiqlik yuzaga kelmaydi: -Agar umumiy majlis qaror chiqarsa, shu pullarning ixtiyorini senga topshiraman.
• Ammo ayrim hollarda shart voqea modusdan iborat bo`lishi ham mumkin: -To`g`risini aytsam, u inson haqida ko`p narsa bilmayman. Bunda mazmuniy – sintaktik nomuvofiqlik yuzaga keladi, ergash gap mazmunan kirish so`zlarga yaqinlashadi.

Shart ergash gapli qo`shma gaplarda shakl va mazmun ikki xil ifodalanishi mumkin:
E`tiboringiz
uchun
rahmat