Shartnoma to`G`risida umumiy tushunchalar

1.1 Shartnomalarning turlari
Shartnoma unda ishtirok etayotgan taraflar o`rtasida huquq va majburiyatlarning o`zaro taqsimlanishiga qarab bir tomonlama, ikki tomonlama va ko`p tomonlama shartnomalarga bo`linadi.
Bir tomonlama shartnomada ishtirok etayotgan taraflarning birida faqat huquq bo`lib, hech qanday majburiyat bo`lmaydi, ikkinchi tarafda esa faqat majburiyat bo`ladi. Masalan, qarz shartnomasida qarzdor olgan pul summasini o`z vaqtida qarz beruvchiga qarzga bergan pul summasini talab qilish huquqiga ega.
Ikki tomonlama shartnomada esa har ikki taraf ham mustaqil huquq va majburiyatga ega bo`ladi. Bunday shartnomaga oldi-sotdi shartnomasini misol qilib keltirish mumkin. Bu shartnoma bo`yicha sotuvchi sotilgan ashyoning bahosini talab qilish huquqiga ega bo`lib, sotilgan ashyoni oluvchiga topshirishga majbur, oluvchi esa – olayotgan ashyoning bahosini to`lashi zarur bo`lib, sotib olingan ashyoni talab qilib olishga haqli.
Fuqarolik muomalasi tuziladigan shartnomalarning ko`pchiligi ikki tomonlama bo`lib, yuqorida ko`rsatilgan oldi-sotdi shartnomasidan tashqari mahsulot yetkazib berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat.
Ko`p tomonlama shartnomalar ham mavjud bo`lib, unda taraflar uch va undan ortiq bo`ladi. Ularda bir paytning o`zida har bir tarafda muayyan huquq va majburiyatlar bo`lishi xarakterlidir. Masalan, franshizing, lizing shartnomalari.
Shartnomalar haq baravariga va tekinga tuziladigan shartnomalarga bo`linadi. Haq baravariga tuziladigan shartnomalar bir taraf topshirgan mulki, qilgan xizmati evaziga pul yoki mulk bilan haq oladi. Masalan, bir taraf vaqtinchalik foydalanish uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani uchun ijara haqi to`lashga majbur bo`ladi. Bunday haq baravariga tuziladigan shartnomalarga oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa ko`plab shartnomalarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Agar qonun hujjatlaridan boshqacha qoida kelib chiqmasa, shartnomaning mazmuni-mohiyatidan o`zgacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma deb hisoblanadi.
Tekinga tuziladigan shartnomada esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga haq olmay, biron-bir mulkni topshirish, biron ishni bajarishi mumkin. Masalan, hadya shartnomasi bo`yicha mulk egasi o`z mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. Tekin foydalanish, foizsiz qarz shartnomalari ham bepul tuziladigan shartnomalarga kiradi.
Shartnomalar tuzilish paytiga va mazmuniga qarab konsensual va real shartnomalarga bo`linadi.
Konsensual shartnomalar huquq va majburiyatlar taraflarning kelishuvlari asosida qonun talab qilgan shaklda rasmiylashtirganlari zahoti tuzilgan hisoblanadi. “Konsensual” so`zi lotincha “konsensus” so`zidan olingan bo`lib, “kelishuv” ma'nosini bildiradi. Konsensual shartnomaga misol qilib oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga berish kabi shartnomalarni ko`rsatsa bo`ladi. Fuqarolik huquqida aksariyat ko`pchilik shartnomalar konsensual shartnomalar guruhiga kiradi.
Real shartnomalar bo`yicha huquq va majburiyatlar taraflar o`zaro kelishgan va shartnoma narsasi ashyo yoki pul topshirilgan paytdan vujudga keladi.
“Real” so`zi latincha “res” so`zidan olingan bo`lib, “ashyo” ma'nosini bildiradi. Real shartnomaga misol qilib qarz, omonat, hadya, tekin foydalanish shartnomalarini ko`rsatish mumkin.
Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida bo`yicha shartnomadan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo bo`ladi. Ayrim hollarda shartnoma uchinchi shaxs foydasiga qaratilib ham tuzilishi mumkin. Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sug`urta shartnomasini ko`rsatish mumkin. Uchinchi shaxs shartnomada alohida taraf bo`lib hisoblanmaydi. Biroq, FKning 362-moddasida ko`rsatilganidek, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada o`zgacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, uchinchi shaxs shartnoma bo`yicha o`z huquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar o`zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki o`zgartirishlari mumkin emas. Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning uchinchi shaxsga nisbatan bajarilishini shart qilgan bo`lsa, bu haqda shartnomada boshqacha hol ko`rsatilmagan bo`lsa, majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham, foydasiga majburiyatning bajarilishi ko`rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin.
Agar uchinchi shaxs o`ziga shartnoma bo`yicha berilgan huquqdan voz kechsa, shartnoma tuzgan shaxs, agar shartnomaning mazmuniga xilof kelmasa, bu huquqdan o`zi foydalanishi mumkin.
Shartnomalar, shuningdek ommaviy shartnoma, qo`shilish shartnomasi va dastlabki shartnoma kabi turlarga ham bo`linadi.
Tashkilot tarafidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o`z faoliyati xususiyatiga ko`ra o`ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirish shart bo`lgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, jamoat transportida yo`lovchi tashish, aloqa xizmati, elektr quvvati bilan ta'minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va boshqalarni) belgilab qo`yadigan shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal ko`rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari).
Tovarlar, ishlar, xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari hamma iste'molchilar uchun bir xil qilib belgilanadi. Tashkilotning iste'molchiga tegishli tovarlarni berishi, xizmatlar ko`rsatishi, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo`la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishiga yo`l qo`yilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortganida haridor (mijoz) uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imkoniyatiga (FKning 358-moddasi) ega. Maishiy pudrat, yo`lovchi tashish, haq evaziga xizmat ko`rsatish shartnomalari ommaviy shartnomalardir.
Shartlarini taraflardan biri formulyarlar yoki boshqa standart shakllarda ta'riflagan hamda ikkinchi taraf faqat taklif qilingan shartnomaga butunlay qo`shilish yo`li bilan qabul qilishi mumkin bo`lgan shartnoma qo`shilish shartnomasi deyiladi. Bunday shartnomalarga misol qilib havo va temir yo`l transportida yuk va yo`lovchilar tashish shartnomalarini ko`rsatish mumkin. Odatda, bunday shartnomalar mazmuni hamma uchun deyarli bir xil bo`lib, oldindan belgilab qo`yiladi va binobarin, mijoz uning shartlarini boshqacha tuzishni taklif etish imkoniyatiga ega emas. Biroq qo`shilish shartnomasi mijozning o`z ixtiyori, erki va irodasi bilan shartnomaga qo`shilishini bildiradi. Bunday shartnomalarni aslo bir tomonlama bitim deb hisoblash mumkin emas. Qo`shilish shartnomasini bekor qilish yoki shartnomalarini o`zgartirish asoslari FKning 360-moddasida nazarda tutilgan.
Dastlabki shartnoma bo`yicha taraflar kelgusida mol-mulk berish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish haqida dastlabki shartnomada nazarda tutilgan shartlar asosida shartnoma tuzish (asosiy shartnoma) majburiyatini oladilar.
Dastlabki shartnoma asosiy shartnoma uchun belgilangan shaklda, bordi-yu, asosiy shartnomaning shakli aniqlanmagan bo`lsa, yozma shaklda tuziladi. Dastlabki shartnomaning shakli to`g`risidagi qoidalarga rioya qilmaslik uning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomaning narsasini, shuningdek boshqa muhim shartlarini belgilab qo`yish imkonini beradigan shartlar bo`lishi kerak. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomani tuzish muddati ko`rsatilgan bo`lishi lozim, agar ko`rsatilmagan bo`lsa, dastlabki shartnoma tuzilgan vaqtdan boshlab bir yil ichida tuzilishi shart (FKning 361-moddasi). Birjalarda tuziladigan turli xil shartnomalar jumladan, forvard, fyuchers, opsion bitimlar – dastlabki shartnomalardir.
Mehnat shartnomasi» mehnat to’g’risidagi qonunlarga an’anaviy ravishda qo’llaniladi. Biroq, 90-yillar boshlarida «kontrakt» tushunchasi keng yoyildi. Dastlabki paytlarda xodimlarni ishga yollashning kontrakt tizimini go’yoki mehnat shartnomasiga zid qilib qo’yildi. Kontraktlar, faqat yozma shaklda tuzilishi ularning fazilati edi. O’sha paytda amal qilgan qonun hujjatlariga ko’ra, mehnat shartnomasi ham og’zaki, ham yozma shaklda tuzilishi mumkin edi. Amalda esa ilgari mehnat shartnomalarining ko’pchiligi og’zaki shaklda tuzilardi. Xodim ishga qabul qilish haqidagi iltimos bilan ariza yozardi, zarur hujjatlarni taqdim etardi, tegishli mansabdor shaxs esa buyruq chiqarardi. Ma’muriy buyruqbozchilik tizimi sharoitida mehnat shartlarini batafsil kelishib olishning ma’nosi yo’q edi, chunki ularning ko’pchiligi bevosita qonunchilikda belgilangan edi.
Kontraktni yozma shaklida tuzish mehnat munosabatlarini individuallashtirish, tomonlarning manfaatlarini to’laroq hisobga olish, ularning manfaatlarini himoya qilishni amalda ta’minlash imkonini beradi. Kontrakt tizimining kamchiligi esa shundan iborat ediki, u u muddatli mehnat shartnomasining bir turi sifatida qaralar edi. Muayyan muddatga ishga qabul qilingan kishi, o’z mehnat majburiyatlarini qanday bajarishdan qat’i nazar, ushbu muddat tamom bo’lgandan keyin, u bilan mehnat munosabatlari to’xtatilishini tushunadi va vaqtinchalik ruhiyati, mehnatga o’tkinchi, tasodifiy bir narsa, deb qarash kayfiyati shakllanadi. Aynan shu sababli, bunday xodim ko’pincha shartnoma muddati tamom bo’lishidan ancha ilgari o’ziga boshqa ish izlaydi, hamda ketish kayfiyati ta’sirida xafsalasizlik bilan mehnat qiladi. Bularning barchasi O’zbekistonning mehnat to’g’risidagi qonunlarida hisobga olinib, «mehnat shartnomasi» va «kontrakt» atamalari o’rtasiga tenglik belgisini qo’ydi. Bu barcha mehnat shartnomalari (kontraktlar), faqat yozma shaklda tuzilishini anglatadi. U nomuayyan muddatga haqi tuzilishi mumkin.
Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 72-moddasiga muvofiq, mehnat shartnomasi-xodim bilan ish beruvchi o’rtasida muayyan mutaxassislik, malaka, lavozimi bo’yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo’ysungan holda, taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.
Xodim va ish beruvchi mehnat shartnomasining taraflari bo’lib hisoblanadilar. Yozma shakldagi mehnat shartnomasi doimiy ishlovchilar bilan ham, muayyan muddatga yoki muayyan ishni bajarish vaqtiga ishga qabul qilinuvchilar bilan ham, o’rindoshlik tarzida ishga kirishda ham tuziladi. Taraflarning kelishuviga ko’ra, ishlab chiqiladigan mehnat shartnomasi shartlari zarur (asosiy) va qo’shimcha (ixtiyoriy) shartlarga bo’linadi. Ularsiz shartnoma tuzilishi mumkin bo’lmagan shartlar zarur (asosiy) shartlar hisoblanadi. Garchi shartnoma uchun majburiy bo’lmasa ham, taraflarning xohishiga ko’ra qayd etilishi mumkin bo’lgan shartlar qo’shimcha shartlar hisoblanadi.
O’z navbatida, mehnat shartnomasining zarur (asosiy) shartlarini quyidagilarga ajratish mumkin:-umumiy shartlar, ushbu shartlar xodim nomuayyan muddatga yoki muddatli mehnat shartnomasi bo’yicha ishga kirishidan, asosiy ishga yoki o’rindoshlik asosida ishga kirishidan, shartnomada shartlashilgan ishni korxonada yoki o’z uyida bajarishidan va hokazolardan qat’i nazar istalgan mehnat shartnomasida, albatta qayd etilgan bo’lishi lozim. Ish joyi, mehnat funktsiyasi, ish boshlanadigan kun, mehnatga haq to’lash miqdori to’g’risidagi shartlar istalgan mehnat shartnomasini tuzish chog’ida ular haqida kelishilishi zarur bo’lgan umumiy zarur shartlarga kiradi;-alohida shartlar xodimlar bilan mehnat shartnomalarining ayrim turlarini tuzishdagi umumiy shartlardan tashqarii imajburiy tartibda qayd etilgan bo’lishi lozim;-boshqa zarur shartlar, ushbu shartlar, agar ular korxonaning lokal hujjatlarida qayd etilmagan bo’lsa, mehnat shartnomasiga kiritiladi. Korxonada tegishli lokal hujjatlar mavjud bo’lmagan taqdirda, mehnat shartnomasiga ish haftasining tur va ish vaqti tartibi to’g’risidagi shartlarni kiritish zarur.
Mehnat shartnomasiga har xil qo’shimcha shartlar kiritilishi mumkin. Ular majburiy hisoblanmaydi, biroq mehnat munosabatlarini tartibga solishda ularning ahamiyati kattadir. Ishga qabul qilish paytida sinovini belgilash to’g’risida, kasblar (lavozimlar)ni qo’shib olib borish to’g’risida, malakani muntazam oshirib borish to’g’risida, ish vaqti tartibi va dam olish tartibi haqida, har yillik asosiy yoki ish beruvchining mablag’lari hisobidan qo’shimcha ta’tilning davomiyligini ko’paytirish to’g’risida, ushbu xodim uchun qo’shimcha imtiyozlar to’g’risidagi shartlarni qo’shimcha shartlar jumlasiga kiritish mumkin.
Mehnat shartnomasida shartnoma bo’yicha ishning tamom bo’lish payti qayd etilmagan bo’lsa mehnat shartnomasi nomuayyan muddatga tuzilgan hisoblanadi. Ushbu holda; xodim doimiy ishga qabul qilingan, deb hisoblanadi va u bilan mehnat munosabatlari mehnat shartnomasi muddati tamom bo’lishi munosabati bilan to’xtatilishi mumkin emas. Besh yildan ortiq bo’lmagan muayyan muddatga tuziladigan, shuningdek muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab tuziladigan mehnat shartnomalari muddatli shartnomalar hisoblanadi. Masalan, yodgorlik tamirlanishi munosabati bilan ishchilar, muhandislar, rassomlar va boshqa xodimlarni ishga qabul qilish zaruriyati paydo bo’ladi, biroq tamirlash ishlari tamomlanganidan keyin ushbu ishlovchilarga bo’lgan ehtiyoj barham topadi. Bunday holda, ushbu xodimlar bilan mazkur yodgorlikni tamirlash davriga mudatli mehnat shartnomasi tuzulishi kerak. Xodim qonun hujatlariga binoan, ish joyi saqlanib qoladigan xodimning o’rniga (kasallik, malaka oshirishda bo’lish, harbiy yig’inlarga chaqirilishi va hokazolar) ishga qabul qilinayotgan hollarda ham muddatli mehnat shartnomasi tuzishga zaruriyat paydo bo’ladi. Shunga, etibor qaratish zarurki, shartnomada u mudatli tusga, ega, ekanligi nazarda tutilgan bo’lsa, biroq ishning tamom bo’lish payti shartnoma bo’yicha aniqlanmagan bo’lsa, xodim shartnoma bo’yicha ishning birinchi kunidan boshlab nomuayyan muddatga ishga qabul qilingan, hisoblanishi zarur. Nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi xodimning roziligisiz muayyan muddatga, shuningdek, muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab qayta tuzilishi mumkin emas.