Shaxs axloqiy ongi borasidagi nazariy tahlillar

INTERNATIONAL JOURNAL OF PHILOSOPHICAL STUDIES AND 
SOCIAL SCIENCES 
ISSN-E: 2181-2047, ISSN-P: 2181-2039 
http://ijpsss.iscience.uz/index.php/ijpsss
Vol 2, Issue 1 2022
Copyright © Author(s). This article is published under the Creative Commons Attribution (CC BY 4.0) licenses. Anyone may reproduce, 
distribute, translate and create derivative works of this article (for both commercial and non-commercial purposes), subject to full attribution to 
the original publication and authors. The full terms of this license may be seen at
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode
44 
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq 
deyilur. 
Axloq ilmini o‘qib, unga amal qilgan kishilar o‘zining kim ekanini, janobi haq na uchun xalq 
qilganin, yer yuzida nima ish qilmoq uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, 
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas. O‘z aybini 
bilub, iqror qilub, tuzatmakg‘a sa’y va qo‘shish qilgan kishi chin bahodir va pahlavon kishidur” deb 
ta’riflaydi. Abu Nasr Forobiy axloq tushunchasini keng ma’noda talqin qilib, dini, e’tiqodi, irqi, tilidan 
qat’iy nazar, barcha insonlarni hamjihatlik va hamkorlikka chaqiradi. Dunyoda yagona va bir butun 
inson jamoasini shakllantirishni, uning va barcha fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab faoliyat 
ko‘rsatishini orzu qiladi. Bu g‘oya keyinchalik jahondagi ko‘plab mutafakkirlar, jumladan, nemis 
faylasufi I. Kant tomonidan ham ilgari surilgan. Bu g‘oyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatga 
ega. Forobiyning fikricha, yuksak axloqiy fazilatlarga rioya qilgan holda rivojlanayotgan har qanday 
davlat o‘z fuqarolarini, shak-shubhasiz, baxtu saodat yo‘liga olib chiquvchi kuchdir. Inson bilimli va 
namunali axloq egasi bo‘lgandagina ijobiy xislatlar bilan barchaga o‘rnak bo‘la oladi. 
Axloqiy ongning tuzilishi - bu bir butunlik bo‘lib, unda hamma narsa o‘zaro bog‘liq va har bir 
element faqat boshqa elementlar bilan alohida aloqada ma’no oladi. Tadqiqotchilar axloqiy ong 
strukturasini ifodalashning ko‘plab variantlarini taklif qilishgan. Rus olimi L.N. Antilogova axloqiy 
ongning oddiy va nazariy darajalarini ajratib ko‘rsatgan. Oddiy darajada insonlar asosan empirik idrok 
etilgan berilganlar bilan harakat qiladilar va ijtimoiy hayotning ayrim hodisalarining chuqurligi va 
mohiyatini idrok eta olmaydilar. U axloqiy me’yorlar, baholar, urf-odatlardan iborat bo‘lib, odamlar 
o‘rtasidagi kundalik, kundalik takrorlanadigan munosabatlarni aks ettiradi deb ta’kidlaydi. Axloqiy 
ongning umumlashtirilgan ta’rifini L.N. Antilogova, “bu umumiy qabul qilingan va o‘rganilgan 
axloqiy me’yorlar asosida inson xatti-harakatlarini tartibga soluvchi yaxlit psixologik shakllanish’ deb 
keltiradi. Axloqiy ongning o‘ziga xos xususiyati - insonning o‘z harakatlarini erkin va mas’uliyatli 
tanlash, ularni yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan tahlil qilish va baholash qobiliyatidir. 
Axloqiy ongning nazariy darajasi – axloqiy tushunchalar, tushunchalar shaklida taqdim etilgan 
daraja, dunyoni o‘zlashtirish usuli, global axloqiy muammolarni aks ettiradi. U axloqiy qadriyatlardan 
iborat - shaxsning motivlari va ehtiyojlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan, uning ongini yuksak 
axloqiy maqsadlarga erishishga yo‘naltirishni ta’minlaydigan, inson xatti-harakatlarini baholash, 
tartibga solish funktsiyalarini bajaradigan axloqiy ongning uzviy shakllanishi. yaxshilik va yomonlik 
toifalari, jumladan, axloqiy me’yorlar, baholashlar, tushunchalar, tamoyillar, ideallardir. Individual 
strukturaviy elementlar (me’yorlar, baholashlar, tushunchalar) ikkala darajada ham faoliyat ko‘rsatishi 
mumkin. Shunday qilib, qadriyatlar axloqiy ongning barcha elementlarini birlashtiradigan integral 
printsip sifatida ishlaydi. 
Ko‘pgina tadqiqotchilarning fikricha, axloqiy ong dinamikasining eng batafsil va uslubiy 
jihatdan ishlab chiqilgan nazariyasi amerikalik psixolog L. Kolberg tomonidan taklif qilingan 
nazariyadir. Uning axloqiy rivojlanish nazariyasi konventsiya (lotincha “convention”–shartnoma, 
kelishuv) tushunchasiga asoslanib, unga koʻra axloq ijtimoiy shartnoma mahsuli boʻlib, shaxs bundan 
xabardor boʻlib, unga eʼtibor qaratadigan darajada. uning hukmlarini axloqiy rivojlanishning bir yoki 
turli darajasiga bog‘lash mumkin. 
Birinchi bosqich. “Dastlabki axloq”. Hukmlari shu darajaga mos keladigan odamlar (asosan 
bolalar) axloqiy me’yorlarni hokimiyat tomonidan yaratilgan o‘zgarmas qoidalar yoki qoidalar deb 
bilishadi. Ko‘rsatmalarga rioya qilish kerak, chunki itoatsizlik jazoga olib keladi va qoidalarga rioya 
qilish ma’qullash, maqtash bilan birga keladi. 

---