Shaxs og‘ishgan xulqining mexanizmlari tayanch tushunchalar

Hayot uslubi va shaxs tiplari
Boshqaruvchi tip. Bu tip insonlar o‘ziga ishongan va g‘ayratli. Ular faol, ularga boshqalarning baxt-saodati ahamiyasiz, tashqi olam ustidan hukmronlik qilish xos. Ular asosiy hayotiy muammolarini dushmanlikka asoslangan holda antisotsial hal etadilar (jinoyatchilar, narkomanlar, qonunbuzarlar).
Oluvchi tip. Tashqi olamga tekinxo‘rlik va o‘zining ehtiyojlarining ko‘p qismini boshqalar hisobiga qondirishga intiluvchi odamlar. Ularda sotsial manfaatlar yo‘q, ular boshqalardan ko‘proq narsa olishga intiladilar. Ularning faolligi yuqori emas, ularning boshqalarga azob-uqubat keltirish ehtimoli kamroq.
Qochuvchi tip. Bu insonlarning sotsial qiziqishlari, shaxsiy muammolarni hal etishdagi majburiy faolligi past, ular muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqadilar va hayotiy muammolarini yechishdan qochadilar. Ular qiyinchilik yoki omadsizlik tug‘diradigan barchasidan qochadilar.
Sotsial tip. Bu yetuk talabga javob beradigan, sotsial manfaatlar bog‘lab turadi va yuqori faollikka ega. Bu inson boshqa insonlarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatuvchi, ular bilan munosabatga qiziquvchi, insonlarning asosiy hayotiy muammolarini hal etuvchi muammolarni - ish, sevgi, do‘stlik-hamkorlikni, shaxsiy mardlikni, mas’uliyatni talab etishini biladi va boshqa insonlarning rohat-farog‘atida o‘zining hissasini qo‘shishga tayyor.


3.1.5. Bixeviorizmning asosiy g‘oyasi⁷

XX asrda amerikalik psixologiya maktabining haqiqiy qiyofasi sifatida maydonga chiqdi. Uning asoschisi Djon Uotson (1878-1958) bu yo‘nalishning haqiqiy yo‘lboshchisi sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. “Bixevio” - tushunchasi (behavior) inglizchadan tarjima qilganda “xulq-atvor” - degan ma’noni anglatadi. Bixeviorizm tushunchasi tarjima qilganda – xulq-atvor psixologiyasi ma’nosini anglatadi.

Xulq-atvorni tahlil qilish to‘liq ob’ektiv xarakterga ega bo‘lib, tashqi kuzatiladigan reaksiyalar bilan cheklanadi. Insonning fikri, ongini ko‘rib bo‘lmaydi, ularni o‘lchash mumkin emas, bundan ko‘rinadiki barchasini ob’ektiv qayd etish imkoniyati bo‘lmaydi. Insonning ichki olamida kechayotganlarni o‘rganish imkoni yo‘q. Demak, shaxs “qora quti” sifatida ishtirkok etadi. Inson harakatining tashqi ifodalanishining ob’ektivligini stimullar va vaziyatlar shartlaydi. Shunday ekan psixologiyaning vazifasini stimullar bo‘yicha namoyon bo‘ladigan ma’lum reaksiyalar belgilaydi.
Bixevioristlar nuqtai nazaricha shaxs mazkur insonga xos xulqiy reaksiyalarning majmuidan iborat. Stimul-reaksiya (SR) formulasi bixeviorizmda yetakchi hisoblanadi. Torndayk effekti qonuni S va R o‘rtasidagi aloqalarni aniqlashtiradi, qaysiki, mustahkamlanish bo‘lganda, u ijobiy bo‘ladi, og‘riq, jazolash, omadsizlik, tanqidiy ogohlantirish yuz berganda rag‘batlantirish, kutilgan natija olinganda, moddiy rag‘batlantirish yoki salbiy bo‘ladi. Insonning xulq-atvori ko‘pincha ijobiy qo‘llab-quvvatlashni kutgandan, ba’zan salbiy kuchlar undan qochishga sabab bo‘ladi.
Shunday qilib, bixeviorizm yo‘nalishiga ko‘ra shaxs individga nisbatan ongli tartibga solingan instiktlar, sotsiallashgan emotsiyalar, yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga ko‘maklashuvchi plastiklik, muhitga moslashuviga ko‘maklashuvchi va ularni saqlashga xizmat qiluvchi qobiliyatlarni o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi.
Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‘nikmalar tizimidan iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning yangi hayotiy vaziyatlarga moslashuvi, o‘zgarishi yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.
Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulq-atvorni dasturlashgan, aniqlovchi, o‘rganuvchi mavjudotdir. O‘zgarishlar va mustahkamlash o‘zgarganda uni talab etiladigan xulq-atvorga dasturlash mumkin.
Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga shubha bilan qarash orqali, unga o‘zgarish kiritishga erishdi. U ushbu sxemaga o‘zgarish kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib keldi. Bu yerda I-individning irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi tajribasiga bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlar hisoblanadi.