Shaxs og‘ishgan xulqining mexanizmlari tayanch tushunchalar

Shaxs motivatsiyasi
Ollportning fikricha uning motivlari avtonomligi darajasiga va uning biologik ehtiyojilaridan xolos bo‘lishga bog‘liq. Shaxslar ishning mexanizmi sifatida Ollport hatti-harakatlarini ko‘rsatdi.
Harakat tushunchasi xarakter harakati emas, balki “harakat motiv”, “harakat qiziqish”dir.
Ollport belgilagan harakat motiv hisoblanadi. U kattalarning motivlari kichkina bolalarnikidan keskin farq qilishini e’tirof etish bilan birga, ularning biologik holat emasligi, shuningdek, ular ruhiy ma’naviy holat ham emasligini ta’kidlagan. Ollportning fikricha, inson harakatining motivi haqida “u qayerdan paydo bo‘ladi”, degan savol bizga kishi tabiiy bir tomondan u harakat motivi biologik faktor emas desa, ikkinchi tomondan har bir inson ma’lum harakatlar to‘plami bilan dunyoga keladi, degan xulosaga keladi.
1937 yili G.Ollport sotsial intellektni odamlarning to‘g‘ri baholay bilish, ularning xulqini to‘g‘ri bashorat qilish va shundan kelib chiqqan holda ular bilan munosabatga kirishish qobiliyati deb tavsiflaydi. U boshqa odamlarni yaxshi tushinishini ta’minlovchi bir qator sifatlarni ajratib ko‘rsatgan: bu sifatlar tarkibiga sotsial intellekt alohida qobiliyat sifatida kiritilgan.
Shaxs tiplari:

• 
  nazariyotchi;
  
• 
  iqtisodchi;
  
• 
  estetik;
  
• 
  sotsial;
  
• 
  siyosatchi;
  

A.Maslouning shaxs nazariyasi. Maslou Abraxam Xarold (1908-1970) gumanistik psixologiya asoschilaridan biri hisoblangan amerikalik psixolog bo‘lib, u psixologiyaga motivatsiyalarning ierarxik modelining muallifi sifatida kirib kelgan. Bu ierarxiya asosida uning tug‘ma va universalligi haqidagi postulat yotadi.
Maslou ierarxiyasi asosiy mazmuniga ko‘ra, ehtiyojlarni hech qachon “hamma narsa yoki hech narsa” prinsipi asosida qondirib bo‘lmaydi. Ehtiyojlar bir-biriga qisman mos keladi va insonda bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq pog‘onadagi ehtiyojlarga motivatsiya uyg‘onishi mumkin. Maslouning ehtiyojlarining ierarxik modeli doirasida o‘rtacha insonning qondirishi kerak bo‘lgan 5 ta ehtiyojlarini ko‘rsatib o‘tgan:
Ehtiyojlar bir-biriga qisman mos keladi va insonda bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq pog‘onadagi ehtiyojlarga motivatsiya uyg‘onishi mumkin.

• 
  Fiziologik – 85%,
  
• 
  Xavfsizlik va himoya – 70%,
  
• 
  Muhabbatga va aniq sotsial guruxga bog‘liqlik – 50%,
  
• 
  Hurmat va e’tibor – 40%,
  
• 
  O‘zida extiyojlar perarxiyasining yuqori pog‘onasini namoyon qiluvchi o‘zini o‘zi aktuallashtirish pog‘onasi – 10 %.
  

Maslouning fikricha, inson pastroq pog‘onadagi ehtiyojlarini qondirmaguncha, yuqori pog‘onadagi ehtiyojlarga erisha olmaydi. Shuning uchun yuqori pog‘onadagilar ehtiyojlarga juda ozchilik, ya’ni aholining 1 % igina erishadi. Maslou yana shuni ta’kidlab o‘tadiki, o‘z o‘zini aktuallashtiruvchi insonlar uchun mustaqillik, kreativlik, mahsuldorlik, dunyoni falsafiy anglash va erkin muloqandmandlik xos.
1960-yillar boshlarida Maslou qo‘l ostida bir qancha gumanistik yondashuv vakillari birlashib, psixologiyadagi ikki muhim intellektual oqim bo‘lgan psixoanaliz va bixeviorizmga qarshi gumanistik psixologiyani yaratadilar. Gumanistik psixologiya kuchli tashkil qilingan nazariy tizim bo‘lmasdan, uni shaxsga va klinik psixologiyaga nazariy munosabat bildiruvchi o‘ziga xos gurux desa ham bo‘ladi. Maslou o‘z yo‘nalishini psixologiyadagi uchinchi kuch deb nomlagan. Bu yondashuv vakillari inson tabiatining aniq kelib chiqish konsepsiyalarini ajratib o‘rganishgan. Amaliy jihatdan esa bu yondashuvlar g‘arb falsafiy tafakkuri tarixida o‘zining chuqur ildiziga ega. Gumanistik psixologiyaning ildizi ekzistensial falsafa ildizlariga borib taqaladi. Uni Seren Kerkegor (1813-1855), Karl Yaspers (1883-1969), Martin Xaydegger (1889-1976) va Jan-Pol Sartr (1905-1980) kabi bir qancha Yevropalik faylasuf yozuvchilar hisoblanadi.