Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

8. N oan’anaviy yoadashuv
Kocp hollarda insonlar ongida ko‘plab sarlavhalarga filtr turadi. Chunki 
sarlavhani o‘qib, o‘quvchi ko‘pincha maqoladan nimani kutish mumkin ekanligi 
haqida tasawurga ega boiadi. Noan’anaviy yoki qarama-qarshi yechimlar o‘ziga 
e’tibomi ko'proq jalb etadi va ushbu filtmi izdan chiqaradi.
9. “Yaraga tuz sepish”
Va nihoyat, eng kuchli sarlavhalar aniq nuqtaga tegadigan va insonnmg eng 
og'riqli joyi: g‘umriga, “meni”ga, qo‘rquvlariga, muammolariga uradiganlari, 
ya’ni inson uchun eng dolzarblari. Bu holatda sarlavhaning muvaffaqiyati kamida 
90% kafolatlangan.
Xulosa qilib aytganda, insonlarni birinchi navbatda, ulaming muammolari 
va ehtiyojlari qiziqtiradi. Agar, siz qo'ygan sarlavha aynan shu ehtiyojlami 
qondirishga bevosita yoki bilvosita xizmat qilsa, o‘quvchi sarlavha ostidagi matnni 
o‘qish ehtimoli katta. Har bir muayyan holatda sarlavha o‘ziga xos xususiyatga 
ega boiishi mumkin. Biroq auditoriyaga ta’sir etish tamoyillari umumiy boiadi.
55

---

Ushbu tamoyillami inobatga olsak, siz qo‘ygan sarlavhalaming ta’sir etish darajasi 
bir necha karra oshadi.
Yana bir usul insonning ong ostiga sarlavhalardagi yumor va aniq buyruq 
berish vositalari orqali ta’sir etish. Shunda o‘quvchining mantiqiy fikrlashi 
to‘xtaydi.
Oddiy ko‘ringan gap о zida jiddiy ilmiy yondashuvga asoslangan.
Ushbu uslub retsipientda qiziqish uyg‘otish, jalb qilish, e’tiborai qaratish, 
harakatga chorlashga qaratilgan. Hamma zamonlarda insonlar “qorin to‘yg‘azish” 
va “hayratlanish”ga ehtiyoj sezgan. Faylasuflaming aytishicha, inson qachon 
hayratlanishdan to‘xtasa, ko‘ngil qarishi boshlanadi. Sarlavha bu ma’noda aynan 
shu: hayratomuz axborotlami olish, kashf qilish, sir-asrorlami bilish, hayratomuz 
voqealaming guvohi bo‘lish ehtiyojlarini qondirishi lozim. Sariq matbuot va turli 
reklama aynan shu tamoyil asosida ishlaydi.
Mashhur rus rejissori Stanislavskiy fikricha, Teatrga keladigan tomoshabin 
spektakl nomida dam olishga, kayfiyatni ko'tarishga, muammolarini unutishga 
imkoniyat ko‘radi. Lekin zalga kirgach, spektakl boshlangach, eshiklar yopilgach, 
uni tarbiyalashni aktyor o‘z zimmasiga olishi kerak. Tomoshabinni o'zi bilmagan 
holda tarbiyalab chiqarib yuborish kerak. Shu ma’noda, sarlavhalami qo'yishda 
ushbu yo£ldan ketilsa, 100% samara beradi.
Yozma matn sar 1 avbalarming xususiyatlari:
1. Maqolaning mag'zusi ifodalab berishi kerak.
2. Yozuvchi sarlavhalarda bir yoki ikki kalit tushunchalarga e’tibor qaratishi
kerak
3. Sarlavha qisqa boiishi shart.
4. Tarkibida kalit so‘zlar bo lish kerak.
5. Maqolani “reklamasi”ga yordam berishi kerak.
6. lloji boricha kerak boimagan so'zlami ishlatmaslik (ko‘p uchraydigan 
boglovchilar, sifatlar, ravishlar va boshqalardan kamroq foydalanish kerak)
7. Sinonim so‘zlammg qisqa shaklini qollash mumkin.
56

---

8. Sarlavhada alletratsiya, rifma, kinoya kabi so‘z o‘yinlaridan foydalanish 
mumkin.
9. Kam ishlatiladigan fe'llami tushirib qoldirish mumkin. Lekin ba’zida 
yaxshi tanlangan fe’llar sarlavhaning ta’sirini kuchaytirishi mumkin.
10. Sarlavhalami faol (aktiv) ovozda yozish kerak, passiv ovozdv emas.
11. Sarlavha maqolaning uslubini ham aks ettiradi: jiddiy maqolalar uchun 
jiddiy, rangli maqolalar uchun yorqin sarlavhalar tanlanadi.
12. Sarlavhalar aniq bo‘lishi kerak. Noaniq (mavhum) sarlavhalar 
o‘quvchini e’tiborini tortmaydi, uni o‘ziga jalb etmaydi.
13. Sarlavha qismlari har xil bo‘lishi mumkin. Har bir qismini alohida 
qo‘llash mumkin.
14. Sarlavha yoki qismlaridagi so‘zlar takrorlanmasligi lozim. Aks holda 
ular o‘z kuchini yo'qotadi.
15. Sarlavhada nima bo‘lmaganligi haqida emas, nima sodir bo‘lganligi 
haqida gapiriladi.
16. Sarlavhadagi fikrlar qo'shtimoq ichida berilsa kimningdir fikrini 
bildirayotgan boiadi.
17. Sarlavha aniq faktlarga asoslangan boiishi kerak. Lekin ko‘pincha yon 
yoki orqa tomonidan yondashiladi.
18. Yaxshi sarlavhada kleshe (qolip)dan qochiladi.15