Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

lid, birinchi abzas, kirish qism, ijtim oiy tarm og', asosiy 
lid, epizodik lid, sitata shaklidagi lidlar, rezonans lidlar.
Maqolaning lidi. Ushbu qismda biz maqolaning eng asosiy qismi, ya’ni 
media-yozuvchining birinchi so‘zi haqida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Lid har 
bir yozuvchi uchun nima yozishidan qat’iy nazar xoh u roman, yoki axborot yo 
she’r bo‘ladimi birinchi gap muhim ahamiyatga ega. 0 ‘quvchi, tomoshabin, 
tinglovchini e’tiborini tortish uchun raqobatga kirishgan matn ijodkorlari uchun 
bundan foydalanish katta daromad manbai hisoblanadi. Birinchi gapni o‘zidayoq 
auditoriya bilan muloqot o‘mata olasizmi yoki yo‘qmi aniq boiadi. Odatiy gazeta 
yoki bosma press-relizlarda lid umumiy axborotni o‘ziga jamlagan kirish qismi 
vazifasini o‘taydi. Garchi matbuotning boshqa turlari qisqacha ta’rifni talab 
etmasada, muloqotning bosh qismidayoq matnda nima to‘g‘risida so‘z borishi 
haqida o‘quvchini m aium qilish maqsadida lid jumla yoziladi. Materialning 
asosiy maqsadini ochib berish uchun kuchli (talab darajasidagi) lid yozish 
muhimdir. Yaxshi lid yozishga uzoq yillik tajribadan va til vositalaridan puxta 
foydalana olish mahorati orqali erishiladi.
Bir gapning o‘zida maqolaning asosiy savollariga (Kim? Nima? Qachon? 
Qyaerda? Qanday?) javob berish talabini bajarishda o‘ta ehtiyotkor boiish kerak. 
Aks holda sizni tushunarsiz gap tuzishga olib kelishi mumkin. Butun materialning 
mazmunini bitta gapga jamlash natijasida chalkashlik yuzaga kelishi mumkin. Lid
103

---

yozish o‘ziga sodda gap tuzishni, sodda gaplar qiyin gap strukturasini tashkil 
etganda ma’no jihatidan bir-biriga mos va uyg‘unlikda bo‘lishi lozim. Bunda yana 
qisqalikka (lokanizm) va tuslunarli bolishiga ahamiyat berish lozim.
Axborot matnlarini yozishda lid asosan o‘quvchi diqqatini tortish maqsadida 
ishlatib kelmgan.'H
Lid (ingl. Lead-bosh bolish, boshqarish) - kirish qismi degan m a’noni 
anglatadi. Maqolaning o‘ziga xos shapka vazifasini bajaradi. Odatda, uch-toit 
qatordan (3 ta gapdan ko‘p boimagan) iborat boiib , maqolaning asosiy maqsadini 
ochib beradi.
Maqolaning birinchi abzasi o'quvehming e’tiborini jalb etadigan qism. 
Lidning asosiy kriteriysi qisqalik boiib, o‘quvchiga maqolada nima haqida gap 
borishi to‘g‘risida ma’lumot beradi.
Lid yozish jarayonida o ‘quvchining e’tiborini tez va samarali jalb etish 
shuningdek, bu maqolada qiziqtiruvchi savollarga javob topa olishini yetkazish 
kerakligini nazarda tutish lozim.
Hozirgi kunda lidning vazifasi shundaki, u axborot oqimidagi o‘quvchiga 
kerakli boigan ma’lumotni tezroq anglab yetishiga yordam beradi. Misol uchun 
lidlar tvitter ijtimoiy tarmog‘ining asosini tashkil etadi. Lidlar RSS - internet 
xizmatining asosiy komponenti hisoblanadi.
Lid turlari
Asosiy - lidning bu turi o‘z ichiga maqolaning asosiy fikrini jam qilgan 
boiadi va uni qisqa shaklda ifodalaydi. Masalan, bir necha kunlar davomida 
politsiya mahalliy isyonkorlarni tartibga keltirishga harakat qilmoqda.
Epizodik - lidning bu turi voqeaga tegishli boigan epizod asosida 
yaratiladi. Masalan, “Bugun hosil bayram avjida. Ko‘pgina poliz ekinlari taqdim 
etildi. “Eng katta qovoq” tanlovi o‘tkazildi. Men bu tanlovda bizning 
vatandoshimiz g‘olib bolganidan g‘oyatda xursandman”,- deydi dehqon Valiev 
Hoshimjon.
^Lauren Kessler. Duncan McDonald. When words collide. A media Writers Guide to Grammar find Style Thomson
Higher Education Boston, MA 02210-I202,USA. 2008. 66 p.
104

---

Sitata shaklidagi lidlar - o 'ziga xos sitata shaklida bo‘lib, maqolaning asosiy 
qismini ta’riflab beradi. Masalan, “Men o‘z vaqtimni menga vaqt ajrata 
\plmaydigan insonlarga sarflashni istamayman”,- dedi reportyorlarimizdan biri.
Rezonans - lidning bu turida asosiy mavzudan chetlashgan holda 
p'quvchining e’tiborini tortish uchun keskin asosiy maqsadga o‘tiladi. Masalan, 
“Dalalarda ulkan ramzlaming paydo boiishi. Planetamiz landshaftida g'aroyib 
ramzlarpaydo boiayapti. ”
Lidning shakli yozuvchi mahorati bilan bog‘liq boiib, biz faqatgina ular 
brasida eng ko‘p uchraydiganlarini sanab o‘tdik.
Yangiliklami yozish. Maqola lidi. Gazetalaming eng muhim qismlaridan 
biri - lid hisoblanadi. Lid - har bir maqolaning bosh qismi bo iib, o‘ziga xos kirish 
vazifasini bajaradi. Odatda, lid juda qisqa boiib, ba’zida bir gapdan tashkil topgan 
b o isa ham unda 6 savolga javob bor: “Kim, qachon, qayerda, nimaga, nimani va 
qanday?”. Oltita savolga javobni qisqa shaklda ifodalash lid yozishdagi eng 
murakkab boigan jarayondir. Qisqa matn orqali ko‘p axborot berish, ommaga 
tushunarli qilib yozish talab etiladi.
0 ‘quvchining talablari o‘zgarishi bilan birga lid yozish qoidalari ham 
o‘zgarib kelmoqda “Lid 6 ta asosiy savolning har biriga javob berishi kerak”, 
degan mulohaza ham eskirib bormoqda. Bugungi kunda lid jumalistlar tomonidan 
maqolaning kirish qismi, ya’ni birinchi abzas sifatida ishlatilib kelinmoqda. Bunda 
lid butun abzas sifatida ishlatilib, ko‘p hollarda ikki yoki uch gapdan iborat 
boiadi. Abzas sifatida boiinmasa ham gazeta maqolasining birinchi ikki jumlasi 
lid deb hisoblanadi. Bu borada lidning ahamiyati juda kattadir. Chunki o ‘quvchi 
birinchi b o iib o‘qiydigan qism aynan lid jumlalaridir. Lidni o‘qish jarayonida 
□ ‘quvchi qolgan qismni o‘qish yoki o‘qimaslikni qaror qiladi. Lid sifatida 
yozuvchi unikal aspektlami yoki eng muhim faktlami berishga harakat qiladi va 
bunga matnda mos jarangdor feilam i qoilash yordamida erishadi.
105

---

Tadqiqotlarga k o la , asosiy qiziqtiruvchi ma’lumotni matnning bosh 
qismida emas, aytaylik 5-6 jumlalarda beriladigan boisa, o‘quvchining qiziqishi 
yo'qolib, o'qishni davom ettinnaydi.
Lidning eng ko‘p tarqalgan turi bu birinchi jumlada asosiy fikmi qisqa 
shaklda, ba’zida atayin to iiq boimagan shaklda berish orqali o‘quvchini diqqatim 
tortishga erishiladi. Kirish qismida asosiy 6 ta savolga javob topish mumkin. 
Lekin maqola shu tarzda yaratiladiki, uning qolgan qismida ham o'quvchiga 
qiziqarli bo‘lgan ma’lumot beriladi. Kirish qismining asosiy vazifasi o'quvchi 
diqqatini jamlash, mavzuni ochib berish va uni yanada qiziqarli qilishdir. Bir 
qarashda oson tuyiladi. Chunki bor-yo‘g l bir abzas yoki bir qator gap. Muammo 
shundaki, nafaqat shu jumlada to iiq axborotni berish, balki o‘quvchini maqolani 
to iiq o‘qishiga qiziqtira oladigan shaklda yozilgan boiishi kerak. Yana bir qiyin 
tomoni shundaki, lid javob berishi kerak boigan asosiy savollarni belgilab olish 
kerak boiadi. Shunday vaziyatlar boladiki, axborotning hajmi juda to la boiib, 
bir nechta hodisalar bir-biri bilan boglanib ketadi. Yozuvchining mahorati 
shundaki, chalkashib ketgan fikrlar ichidan eng keraklisini olib unga e ’tibomi jalb 
etgan holda butun bir vaziyatni ochib beradi.
Axborotning eng muhim taraflarini aniqlash uchun bir nechta savollarga 
javob topish kerak:
• Axborotning asosiy qismi nimadan iborat;
• Qaysi fakt eng oxirgi va yangisi;
• Qaysi faktlar eng unikal (yagona) hisoblanadi;
• Qaysi faktlar eng qiziqarli;
• Aniq faktlaming qay biri o'quvchiga ko‘proq ta’sir olkazadi;
• 
Qay bir o‘ziga xos jumlamaqolaning mag‘zini chaqishga yordam beradi.
Bu savollarni berib bolganingizdan keyin o‘,zingizda maqolaning asosiy
fikri to‘g‘risidagi tasaw ur boigan boisa, unda maqolaga lid yaratishga 
kirishishingiz mumkin. Agar bu savollarga tolaligicha javob bera olmasangiz bir 
oz fikrlarmgizm jamlab olishga haralat qiling.
106

---

M a’lumot yig‘ib boiganingizdan keyin hodisa ishtirokchilari bilan kamroq 
muloqotda boiishga harakat qiling, chunki har bir odam o'zini asosiy ishtirokchi 
sifatida ko'radi va bu sizga axborotning asosiy nuqtasini topishingizga xalaqit 
beradi. Axborot ishtirokchilarining heir birlari ular bilan b o iib o‘tgan hodisa eng 
muhim deb hisoblaydi va ular bilan boigan ortiqcha muloqot sizni voqeaga 
xolisona nazar tashlashingizga xalaqit beradi. Bu holat barchasi kuchli fikriarga 
ega boigan insonlardan intervyu olganda yaqqol seziladi.
Gazeta xabarida reportyor iloji boricha voqealami obyektiv yoritib berishga 
harakat qilishi kerak. Bunda birovlaming va o ‘zining shaxsiy manfaatlarini 
ko'zlashga y o i qo‘yib boimaydi. Bu albatta, juda qiyin. Chunki axborotni 
to‘plash jarayoni reportyorga ham qiziqarli boiib, o ‘z fikrlariga ega boiishi 
mumkin. Shu bilan birga, axborotni uzatishda reportyor shaxsiy fikrlarni emas, 
balki haqiqatga asoslangan faktlarni neytral pozitsiyada yoritib berishi kerak.19