Щозирги ызбек адабий тили

Harakat nomi
Harakat nomi harakat va holatning nomini bildiradi. Harakat nomi fe'lning otga qarab siljigan formasi bo`lganligidan, u, tabiiy, ham fe'llik, ham otlik xususiyatlariga ega. Harakat nomining fe'llik xususiyatlari: 1) mazmunan harakat bildiradi. 2) nisbat kategoriyasiga ega, 3) boshqa fe'l formalari kabi kelishiklarini boshqarib kela oladi: Otlik xususiyatlari: 1) egalik, kelishik qo`shimchalarini olib turlanadi; 2) gapda ot bajargan vazifalarni bajaradi. Harakat nomi quyidagicha yasaladi:
1. Fe'l negiziga -i (sh) qo`shimchasini qo`shish bilan: kelish, yozish, borish kabi. Qutidor mehmonlarni jo`natib yotish uchun yechinar ekan, Oftoboyim so`radi (A. Q.)
2. Fe'l negiziga -u (v) qo`shimchasini qo`shish bilan: keluv, boruv, ishlov. Nuri o`z rejasining bunday qulay amalga oshuvidan hadsiz sevindi. (O).
3. Fe'l negiziga -moq qo`shimchasini qo`shish bilan: kelmoq, bormoq, ishlamoq.
Erur chu bas husnu malohat senga
Yasanmoq, bezanmoq ne hojat senga. (Navoiy.)
-i (sh), -u (v) qo`shimchasi bilan yasalgan fe'llar otga yaqin turadi. Shuning uchun bu so`zlarning ba'zilari ham harakat nomiga, ham otga teng keladi: o`qish (o`qimoq va tahsil), yozuv (-yozmoq va xat), tanish (tanimoq va tanish odam), yurish (yurmoq va harbiy harakat).
Harakat nomining yuqoridagi uchala shakli xam bo`lishsizlik ko`rsatkichi -ma qo`shimchasini qabul qilmaydi. Harakat nomining bo`lishsizlik formasi -maslik qo`shimchasi yordamida yasaladi: ketmaslik, aytmaslik kabi. Dildor Nizomjonga ko`rinmaslikka harakat qilardi. (S. Ahm.)
Sifatdosh
Sifatdosh ham fe'llik, xam sifatlik belgilariga ega bo`lgan fe'l formasidir.
Harakatni acocan predmetlarning belgisi, xususiyati qilib ko`rsatadigan fe'lning vazifaviy shakliga sifatdosh deyiladi: o`qigan qiz, ishlayotgan yigit, kiyingan bola.
Sifatdoshning fe'llik xususiyatlari quyidagilar: 1) mazmunan harakat bildiradi; 2) zamon, nisbat, bo`lishli bo`lishsizlik ma'nolarini ifodalaydi; 3) boshqa so`zlarni boshqarib kela- oladi.
Sifatlik belgilari: 1) leksik xususiyati jihatidan belgi bildiradi; 2) gapda aniqlovchi bo`lib keladi.
Sifatdosh asosan quyidagi qo`shimchalar bilan yasaladi;
-gan (-kan, -qan): kelgan, ekkan, chiqqan.
-digan, -yotgan: kelayotgan, o`qiyotgan.
-r (-ar): oqar (suv) yeyar (og`iz)
-ajak: bo`lajak (hosil), kelajak (zamon)
-gu ,si: -g`usi: kelgusi (avlod), bo`lg`usi (ish)
-vchi: boshlovchi (kishi) sehrlovchi qiz.
Kelasi zamon sifatdoshi yasovchi -ar formasining bo`lishsiz formasi -mas orqali yasaladi: So`zlaring biz uchun bitmas kuch bo`ladi.