Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

II BOB. BOB. SHUKUR XOLMIRZAYEV HIKOYALARIDAGI INSON VA TABIATNING O‘ZARO MUNOSABATIGA DOIR ……………………..	27
2.1-§. Yozuvchi hikoyalarida inson va tabiat tasviri .…………………………….	29
2. 2-§. Adibning “ Bandi burgut ” to‘plamiga kirgan hikoyalari matnida peyzajning mazmuni va vazifasi ………………………………………………......	50
II Bob bo‘yich xulosa……………….……………………………………………..	57
III BOB. ADIBNING “ KIMSASIZ HOVLI ” TO‘PLAMIGA KIRGAN HIKOYALARI MATNIDA PEYZAJNING MAZMUNI VA VAZIFASI……	58
3.1-§. “Kimsasiz hovli” to‘plamiga kirgan hikoyalarida xronotopik funksiya………………………………………………………………….	58
3. 2-§. Adib hikoyalarida syujet-kompozitsiya va psixologik funktsiya..	65
III Bob bo‘yicha xulosa….………………….……………………………..............	74
UMUMIY XULOSA…………………………….………………………………...	75
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………………..	78

KIRISH
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi: Tadqiqotning dolzarbligi tabiat dunyosi va inson, madaniyat va tabiat o'rtasidagi munosabatlar muammosi yechimlarini izlashda badiiy adabiyotning o'rni va ahamiyatini aniqlash zarurati bilan bog'liq. Atrof-muhit bilan o'zaro munosabatlarning murakkab muammolarini nazariy va amaliy jihatdan hal etishda "ekologik ong", tabiatga yangicha munosabat, yangi dunyoqarashni shakllantirish, "ekologik vijdon" tarbiyasi katta ahamiyatga ega. Bu jarayonda badiiy amaliyotda mavjud bo‘lgan axloqiy saboqlarni nazariy jihatdan umumlashtirishga qaratilgan adabiyot ham, adabiy tanqid ham muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy ilm-fanda badiiy matnni rivojlantirishning yangi paradigmalari paydo bo'lmoqda; Turli davrlardagi bir xil asarlarni qiyoslash, talqin qilish, tushunchalar tizimini aniqlash, yozuvchi ijodini “umumiy qabul qilingan g‘oya va baholar bilan xira bo‘lmagan, turli ko‘z bilan” tahlil qilish zarurati kuchaymoqda. Tabiat va insonning o'zaro ta'siriga oid adabiyotlarda muhokama qilingan masalalarning dolzarbligi ularni jiddiy o'rganishni taqozo etdi, bu tanlangan muammoning dolzarbligini ko’rsatadi.
So‘z san’atida tabiat tuyg‘usi - ona yurt tuyg‘usi bilan tobora uyg‘unlashib boradi, demak, manzara ona zaminning o‘ziga xos portretiga aylanadi, tabiat bilan hamjihatlik esa xalqqa yaqinlikka aylanadi. Ushbu dissertatsiya zamonaviy adabiyotning tabiatga munosabatini ko’rsatadi.Zamonaviy adabiyot uyg'unlik asoslarini insonni boshqa tabiiy dunyodan ajratib turadigan narsada, biologik yuqori, yuksak ma'naviyatda tushunadi. Insonning donoligi va vijdoni uning tabiat bilan hozirgi birligining asosiga aylanadi.
Dissertatsiya ishining dolzarbligi kontseptual pozitsiyani tushunish, badiiy matndagi peyzajning vazifalarini aniqlash zarurati bilan ham bog'liq. Yaqin vaqtlargacha peyzajni inson harakatlarining foni va shaxsni psixologiyalash vositasi sifatida tasvirlash stereotipi saqlanib qolgan bo‘lsa-da, hozirgi vaqtda tadqiqotchilar e’tiborini badiiy asardagi peyzajning o‘rni va uni o‘rganishga qaratmoqda.
Peyzaj ontologik xususiyatga ega. Peyzaj makonida doimo inson mavjudligining eng chuqur asoslari ifodalanadi, unda hayotni o'zlashtirishning eng nozik va rang-barang intellektual, psixologik, hissiy usullari uyg'unlashadi va davr ma'naviy intilishlarining rang-barang manzarasi aks etadi. Atrofdagi tabiiy makonni o'zgartirish jarayonida ma'lum bir davr va ma'lum bir hudud odamlarining ruhi va mentalitetiga mos keladigan peyzaj timsollari shakllangan. Har bir xalqning tabiiy makonni o'zlashtirishning o'ziga xos shakllari va uni madaniy amaliyotga kiritish usullari mavjud edi. Ko'pincha ilmiy tadqiqotlarda bo'lgani kabi, geografik muhit sharoitlarini baholash emas, balki dunyoni idrok etishning peyzaj turlarini tahlil qilish insonning ichki dunyosi haqida aniqroq tasavvur beradi. Bizning zamondoshimiz dunyoni shakllantiruvchi ko'plab tushunchalarning o'zgarishi sharoitida. Bugungi hayot maydoni ko'pincha xaotik ko'rinadi, ma'nosiz, oldingi avlodlar bilan aloqani ifoda etmaydi. Bu ko'pincha madaniyat va sivilizatsiyaning uzilish chiziqlariga to'g'ri keladi. Eklektizm va dekanonizatsiya postmodern dunyoqarashning yetakchi tamoyillariga aylanib borayotgani bejiz emas. Oldingi peyzaj modellarining uyg'unligi o'rniga, postmodernizm atrofdagi makonni o'zgartirishning gibrid shaklini talab qiladi, bu har qanday dominant uslubning ustunligiga yo'l qo'ymaydi va yaxlit peyzajni peyzaj komponentlari to'plami bilan almashtirishni rag'batlantiradi.
Dissertatsiya madaniy bilimlar tizimida fundamental tushuncha sifatida peyzajga alohida baho berishni taklif qildi. An'anaga ko'ra, gumanitar fanlar "peyzaj" ni tadqiqot manfaatlarining chekkasiga o'tkazdilar va keng ko'lamli muammolarni tavsiflashda ushbu hodisaning faqat amaliy rolini o'zlashtirdilar. Natijada, peyzaj tabiatning ekvivalent elementlari orqali aniqlandi yoki turar-joy va old binolar uchun o'ziga xos manzara sifatida taqdim etildi. Ko'pincha individual peyzaj elementlari yoki ularning semantik umumiyligi barqaror ramziy tizimlardan biri sifatida qabul qilingan. Va nihoyat, ko'pincha peyzaj san'at asarini badiiy tashkil qilish uchun vosita, insonning ichki dunyosi uchun fon sifatida harakat qildi. Madaniyat tarixidagi peyzaj hodisasiga bunday baho berish yetarli emas. Peyzajning har bir turi atrofdagi dunyoni baholashda, ijtimoiy ustuvorliklar xarakterida, tabiatni idrok etishda, ma'naviy rivojlanishning murakkab jarayonlarida sodir bo'lgan o'zgarishlarni doimo to'g'ri aks ettirgan. Shunday qilib, peyzajda odamning yo'qligi yoki uning shartli ravishda xodim figurasi shaklida mavjudligi uning rasmdan to'liq chiqarib tashlanishini anglatmaydi. Aksincha, har qanday peyzaj inson o'rnatadigan madaniy ma'nolar palitrasi bilan bo'yalgan. Madaniy jarayonni madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan idrok etish madaniyatning butun semantik tizimiga singib ketgan murakkabroq aloqalarni ochish zarurligini taqozo etadi. Dunyoning madaniy manzarasini tizimli baholash peyzajni uning eng muhim elementi sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi.
Tabiat va inson o'rtasidagi o'zaro ta'sir muammosi, go'zallik va axloq dunyosi Shukur Xolmirzayev ijodida o'z timsolini topdi. Shukur Xolmirzayev tabiat va inson munosabatlariga oid adabiyotlarning asosini tashkil etgan adiblar bilan birgalikda tabiatni muhofaza qilish Vatanni himoya qilish degan g‘oyani e’lon qildi. Shuningdek, ular matbuotda “ekologiya” so‘zi topilmaganida tabiatning hayotiy huquqlari uchun tinimsiz kurashdilar, tabiatdan foydalanishning insonparvarlik mohiyatini ta’kidladilar. “1980 yillar oxirida O‘zbekistondagi ekologik muammolar shunchalik kuchayganki, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyida qabul qilgan qarorida davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha davlat organi – O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi Qo‘mitaning hududiy bo‘linmalari viloyatlar (tumanlar), shuningdek Toshkent shahri tashkil qilingan davlat organlari maxsus yechim bo‘lgan.”² BMT yangiliklar markazida “O‘zbekiston prezidenti Orolbo‘yini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e'lon qilishni taklif etdi” sarlavhali maqola berildi.Unda aytilishicha, “BMT Bosh assambleyasining 75-sessiyasi delegatlariga videomurojaat bilan chiqqan O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev Orolbo‘yini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e'lon qilishni taklif etdi. U Orol dengizi tezlik bilan qurigani va iqlim o‘zgarishining halokatli ta'siri haqida eslatdi.”³