Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Adib xotiralaridan: Usmon Azimning “Boysun haqida gʻamgin ballada” deb ataladigan balladasi bor. Oʻshani menga bagʻishlagan. Usmon Boysunning daralarini, koʻkatlarini, tog’larini, archalarini, o’ngirlarini sevish mumkin ekanligini siz yoza boshlaganingizdan keyin his qilgan edik degandi.
Boysun juda qadimiy o’lka. Uning nomi haqida ming bitta gap bor. Asli oʻzbek- qo’ng’irot tilida Boysin. Oʻzimiz ham Boysun demaymiz, Boysin deymiz .
Bu yer amirlik davri juda kuchli bekliklardan bo’lgan. Buxoro amirligining janubdagi darvozasi hisoblangan. Anvar poshshoning jang-jadallari… Eng kuchli qoʻrboshilar, lashkar boshilar shu joylarida oʻtgan.
Endi… bu o’lgur juda chiroyli joy-da! Boysuntogʻining o’zi yettita tizmadan iborat.Birini cho’ntak tog’, birini yetimtog’ deyishadi.Uning tabiatiday tabiatni boshqa joyda koʻrmadim. Hatto tariflashga soʻz topilmaydi.⁴⁵
Adabiyot har doim tabiatda va bizni o'rab turgan dunyoda sodir bo'layotgan barcha o'zgarishlarga sezgir munosabatda bo'lgan. So'nggi bir necha yil ichida “peyzaj” janrida bosim ostida bo'lgan tabiiy dunyo haqida tobora ortib borayotgan xabardorlik tufayli yangi dolzarblik hissi paydo bo'ldi. Buyuk britanyalik olim, doktor Robert Makfarleyn yozuvchilar qalblarimiz va ongimizni jalb qilish orqali tabiatni muhofaza qilishda markaziy rol o‘ynagan va o‘ynashda davom etmoqda deb hisoblaydi.
Olimlar bizga qimmatli yashash joylari yo'qolib borayotganini va himoyasiz turlar yo'q bo'lib ketish arafasida ekanligini ko'rsatmoqda. Tabiat yozuvi to'g'ri tavsif bilan ta'minlanishi orqali, shu bilan birga keng ko'lamli ekologik inqirozlar va mahalliy yo'qotishlarga e'tibor qaratiladi. Bu zamonaviy tabiatni muhofaza qilishda muhim rol o'ynaydigan maqsad tuyg'usiga asoslangan bo'lib, bizni faktik va hissiy jihatdan ta'sir qiladigan usullar bilan xabardor qiladi.
Adabiyot bizning tabiat haqidagi ongimizni qanday shakllantiradi va rivojlantiradi va bu xabardorlik yoki uning yetishmasligi bizning xatti-harakatlarimiz bilan qanday kesishadi? Ushbu savollarga javob topishda Kembrij unversitetining akademiki doktor Robert Makfarleynning tadqiqotlari va izlanishlari muhim rol o'ynaydi. U katta hissa qo'shgan bu ishda mamlakatdagi so'nggi atrof-muhit muhokamalarining markazida tabiat yozuvini joylashtirish edi. Uning ishi XVIII asr oxiridan hozirgi kungacha tabiat va uning insoniyat bilan aloqasi bilan bog'liq bo'lgan Britaniya, Irlandiya va Shimoliy Amerika adabiyotlarining an'analarini o'rganadi. Uning tadqiqotlari nafaqat adabiyot, balki haykaltaroshlik, raqs, kino va musiqaning ekologik ong va atrof-muhit faolligiga ta'sir qilish usullarini ko'rib chiqadigan "madaniy ekologiya" deb nomlanuvchi jonli fanlararo sohada joylashgan. Adabiyot bizning joy ongimizni shakllantiradigan va biosferaga qanday joylashishimiz haqida fikr yuritishning alohida turlarini amalga oshiradigan madaniy shakllardan biridir. Tabiatni muhofaza qiluvchilarga hurmati haqida gapirar ekan, u shoir U.H. Odenning so'zlaridan iqtibos keltiradi: “O'zimni olimlar davrasida ko'rganimda, o'zimni gersoglar bilan to'la mehmon xonasiga adashib qolgan eskirgan kurator kabi his qilaman”. Biroq, u adabiyotning ekologiya tarixida o'ynagan rolini ta'kidlashni istaydi: “Men professional tabiatni muhofaza qiluvchilardan ularni atrof-muhitni muhofaza qilishda ishtirok etishga birinchi marta nima ilhomlantirganini so'rasam, ular doimo kitob yoki joyni eslatib turadilar”, dedi u. “O'qish tajribasi yoki peyzajda bo'lishning jismoniy ta'siri - elementlarga ta'sir qilish va yerni oyoq yoki qo'l ostida his qilish - ko'plab ekologik siyosatchilar va tadqiqotchilar uchun chuqur ta'sir ko'rsatdi. O'tmishda peyzaj yozuvlari reaktsion qishloqchi yoki sentimentalist sifatida turli xil tasvirlangan. Biroq, ko'p jihatdan va ko'p odamlar uchun bu hayotni aniq belgilab berdi. ”⁴⁶
Bizning kundalik nutqimiz yerdan, daryolardan va osmondan olingan metafora va o'xshatishlarga boy - so'zdagi alohida tovushlarning pastki matnidan tortib, ruhiy holatlarning timsoliga aylangan cho'l va cho'lning eng buyuk panoramalarigacha. Biz shaharlarda tobora ko'proq yashayapmiz, lekin bizning eng buyuk adabiyotlarimiz tabiatni nafaqat fon sifatida, balki xarakter, xulq-atvor va axloqni shakllantiruvchi faol vosita sifatida ham jalb qiladi. Bolalar adabiyoti klassiklari, ayniqsa, suv-buloq va daryolari, dala va o'rmonlar, qir-adirlardan kuchli qahramonlar va hikoyalar uchun muhit va fon sifatida foydalanadilar.
“Atrof-muhit tarixiga kelsak, men Syerra-Nevadada cho'pon bo'lishga intilgan va Teodor Ruzveltning milliy bog'lar siyosatini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan Jon Muir haqida o'ylayman. Yoki men Reychel Karsonning " Silent Spring " (1962) asarining momaqaldiroq ostida nashr etilishi haqida o'ylayman, bu AQShda DDTning(tabiatdagi biologik muvozanatni buzishi sababli rivojlangan mamlakatlar, shu jumladan, O’zbekistonda 1970-yildan ishlatish man etilgan) taqiqlanishiga olib keldi va 1970 yilda Davlat atrof-muhitni muhofaza qilish agentligining yaratilishiga turtki bo'ldi. Va keyin Kormak Makkartining "Yo'l" (2006) kitobining ulkan ta'siri bor, u o'quvchilarni o'ziga tortadi va uni tanqidchi Jorj Monbiot tarixdagi eng muhim ekologik kitob deb atagan.”⁴⁷
Makfarleyn tabiat yozuvi anʼanasidan yoʻqolgan yoki eʼtibordan chetda qolgan asarlarni qayta yoritib berish va ularni yangi avlod oʻquvchilariga tanishtirish uchun koʻp mehnat qilmoqda. Shu o’rinda bizda bir nechta savol tug’ildi va bu savollarni “Google”dan izlashga urinib ko’rdik. O’zbek adabiyotida “ekologik kitob” yoki “ekologik adabiyot” nomi ostida biron bir kitob nashrdan chiqqanmi? agar chiqqan bo’lsa kim buni omma e’tiboriga tadbiq etgan? yoki bo’lmasam qaysidir ijodkorning ijod namunasini aynan shu tomoniga urg’u berilib yoritilgan ish mavjudmi degan savollarni qoydik. Ammo hozircha savollarimiz ochiq(balki bo’lsada ijtimoiy tarmoqda joylashtirilmagandir) qolmoqda.
Siz o’qiyotgan dissertatsiya fasli oldida ikki vazifa mavjud: birinchisi mamlakatimiz va dunyo oldida qanday eklogik muammo turganligini kimgadir eslatish, so’zlash bo’lsa, ikkinchisi jannat makon yurtimizda tabiatini insonlar bilan bir butun ekanligini, uni asrash, sevish kerakligini ko’rsatadigan asarlar mavjudligini yoritish. Nega biz ushbu mavzuga qo’l urdik ?Sabablar ikkita: birinchisi David Attenboroning “A Life On Ourlanet-Sayyoramidagi hayot”⁴⁸ (Devid Attenboro:Sayyoramizdagi hayot — 2020 -yilda Devid Attenboro tomonidan hikoya qilingan va Jonni Xyuz tomonidan ishlab chiqarilgan va rejissyorlik qilgan Britaniya hujjatli filmi. Film "guvoh bayonoti" rolini o'ynaydi,  bu orqali Attenboro insoniyatning tabiatga ta'siri va kelajakka bo'lgan umidlari tufayli sayyoramizning hozirgi holati haqidagi tashvishini birinchi qo'l bilan baham ko'radi⁴⁹)hujjatli filmlarining ssenariylari hamda Yann Arthus-Bertrandning “HOME-UY”( Bumerang, keyinchalik qayta nomlangan Uy. Artur-Bertranning maqsadi sayyoramizning holati va insoniyat duch keladigan muammolarni namoyish etish edi. Kino namoyish etilgandan so'ng, ko'plab teatrlar bepul namoyishni taklif qilishdi va Parijdagi Mar-Champ-da ochiq havoda namoyish etish 20 ming tomoshabinni jalb qildi. Aerofotosuratlar, musiqiy skorlar va post-produktiv qiymatlar ushbu mavzu haqidagi avvalgi filmlarning aksariyatiga nisbatan ko'proq hissiy munosabat yaratishga qaratilgan edi. France 2 telekanalida filmning bir vaqtning o'zida televizion translyatsiyasi 8 milliondan ortiq odamni jalb qildi. Saylov kechasi ko'plab siyosiy sharhlovchilar film namoyishi natijaga ta'sir qilgan bo'lishi mumkin degan xavotirlarini bildirishdi. “Uy “DVD-da va Internetda bepul translyatsiya orqali mavjud (Artur-Bertran o'z mualliflik huquqlaridan voz kechgan).)⁵⁰ hujjatli filmi ssenariysi⁵¹ bizni kelajak hayotni qayta tartibga solishga undayotgan bo’lsa, ikkinchisi magistrlik dissertatsiyamni yozish davomida ilmiy rahbarim professor Bahodir Karimov tavsiyalari bilan o’zbekning buyuk yozuvchisi Shukur Xolmirzayevning hikoyalarini tahlil qilayotib tabiat mavzusida yozilgan hikoyalari yozuvchining aynan tabiat haqidagi, insonning tabiat bilan mangu hamroh qadriyatlari haqidagi hikoyalari jamlangan kitoblari e’tiborimizni tortdi va bu mavzularga omma e’tiborini qaratish. Bu ham bo‘lsa, ijodkor iste’dodining o‘ziga xos qirrasidirki, ayni bir mavzuda buni uddalash mushkul.
Sovet davridagi rus adabiyotida insonning tabiat bilan munosabati ko'pincha I.Turgenevning “Otalar va bolalar” romanidagi qahramon Bazarovning “Tabiat ibodаtxona emas, balki ustaxonadir, inson esa unda ishchidir” tezisiga muvofiq tasvirlangan. Albabatta, bu qarash butun ittifoq mustamlamlakalariga ham o’z tasirini o’tkazmay qolmadi. Shukur Xolmirzayevning “Bandi burgut” hikoyasidagi Rais bobo va uning o’g’li Yo’ldosh bilan suhbati bunga misol bo’la oladi:
“— Rahmdillik — yaxshi narsa, — dedi. — Sizlarning yoshlaringda boʼlganimda, men ham shu fikrni aytgan boʼlardim ehtimol... Biroq yigitchalar, bilib qoʼyinglarki, bizning falsafamizda hamma narsa inson uchun, deyiladi. Tabiat ham, gullar ham, mana shu burgut kabi qushlar ham. Ulardan zavqlanishimiz lozim. Аna shuning uchun ham bizda zooparklar bor, qoʼriqxonalar bor. Biz noyob parrandalar va kamyob hayvonlarni asraymiz. Toʼgʼri, ularning oʼrgatilgan boʼlishlari shart emas.
— Аlbatta, albatta, — dedi oʼqituvchi, — sirkning yoʼrigʼi boshqa.
— Balli, — deb davom etdi uy egasi. — Lekin biz bu shunqor qushni xonadonimizga oʼrgatmoqchiydik. Bir hisobda shuning uchun ham uning bu yerda turishiga ruxsat etuvdim...
— Lekin oʼrganmadi. Oʼrganmas ekan, — dedi Yoʼldosh otasining nima demoqchi ekanini anglagandek.
— Boʼzmergan aytdilar...
— Аna bu boshqa gap, — deb yana tabassum qildi otasi. — Demak, buning joyi — bu yer emas.
— Demak, buning joyi — osmon! — deb yubordi Yoʼldosh va men yengil tortib ketdim.
— E, yoʼ-oʼq, — deb bosh chayqadi otasi va... Yoʼldoshboy yigʼlab yubordi.
— Buning joyi, buning joyi... saroy-da, a? Аyting, toʼgʼrisini, dada! Аyting... Yoʼq, aytmaysiz hozir. Аmmo men bilaman: siz buning terisini shilib, Boʼzmerganga berasiz, u ustasiga oborib, chuchela qildirib keladi.”⁵². Rais burgutni terisini shilib chuchula qildirmoqchi bo’lganida Yo’ldosh otasiga aniq qarshilik ko’rsatadi. Yoki ikkinchi holat bola Yo’ldoshlarning uyiga brogan ilk kuni: “Darvoqe, bir muhim narsa yodimdan koʼtarilibdi.
Yoʼldoshboy bilan doʼstligimiz boshlangan kunlar edi. U meni saroylariga ergashtirib borib, bedaxonaga olib kirib, undan yana bir xonaning eshigini ochdi. Keyin eshikni “yopma” deb chetlandi-da, qoʼlini choʼzib, devorlarni koʼrsatdi.Yopiray, devorlarda tulkining ham, boʼrining ham, qoplonning ham terisi ilingan, bir nechta burama, changarakshox kiyik hamda yovvoyi qoʼyning shoxlarida bor edi.
Xonani naftalin hidi tutib ketgan boʼlsayam, bu yerdan chiqqim kelmay qoldi! Bu makonda vaqtidami, bevaqtmi halok boʼlgan jonzotlardan qolgan nishonalar — ularning arvohidek tuyuldi menga!
Ha-ha, Rais bobo bularni koʼchadan terib kelgani yoʼq. Birlari oʼldirilgan, birlari qopqonga tushirib nobud qilingan, xullas, Rais boboning yaqin kishilarining ishi bu: tabiiyki, unga xushomaddan shu ishni qilishgan.
He, birodari aziz, buyam holva ekan.
— Endi bu yoqqa qara, — dedi Yoʼldosh.
Burilib ortimdagi devorga qarasam, oʼnlab qushlarning — kaklik deysizmi, chil, hakka, qumri, hatto jannat chivinxoʼri degan dumi uzun qizgʼish qushning ham ichiga bir nima tiqilgan moʼlasi saf tortib turibdi.
Xuddi tirikday!
Koʼzlari...”⁵³. Biz bilamizki, Yozuvchi asarlaridagi qahramonlar tabiatni aniq himoya qilib chiqadi, uni sevadi uni qadrlaydi, qadriga yetish nima ekanligini his etadi. “— Kaklik qalay? — bir ozdan soʼng soʼradi Zokir Oʼrinovich.
— Bor, tovushqon ham bor. Bultur xiyla koʼp edi, burnogʼi yil undan ham koʼp edi. Shu shahardan kela-digan oʼgʼri ovchilar kamaytirib tashladi. Saratonda ovga keladi-ya. Boʼgʼoz tovushqonni ham otadi, tuxum bosib yotgan kaklikni ham. No-marddar. Endi, aka, qasd qildim, boshqa odamlarimiz ham qasd qilgan. Shunday nomard keldimi, gʼippa ushlab hukumatga top-shiramiz. Mana, hozir ovlasin, qishda ovlasin, haloli boʼlsin. Kaklik ham bor, tovushqon ham. Qoplon ham uchrab qoladi.”⁵⁴(Tabiatga qarshi chiqish loyihasi. 1957 yil 18 fevral kuni Xitoy kommunistik partiyasining navbatdagi s’yezdida Xitoyni rivojlantirish bo‘yicha «Katta sakrash» deb nomlangan dastur muhokama qilinadi. Dasturda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va odamlarning qornini to‘ydirish uchun chumchuqlar va kalamushlarni yoppasiga qirib bitirishni taklif qilgandi. Hisob-kitoblariga ko‘ra mamlakatda yetishtirilayotgan bug‘doyning katta qismini chumchuqlar va kalamushlar yeb qo‘yyapti. Agar ular qirib tashlansa, millionlab odamlarni to‘ydirsa bo‘ladigan bug‘doyni asrab qolish va mamlakat aholisini qashshoqlikdan chiqarish mumkin bo‘ladi. Mamlakatdagi qariyb barcha chumchuq yo‘q qilingach, tabiatdagi muvozanat buziladi. 1959 yilning bahorida hamma joyni shilliqqurt va chigirtkalar bosib ketadi. Ular yo‘lida uchragan narsani kemirib ketaveradi, shu jumladan ko‘m-ko‘k bo‘lib o‘sib turgan bug‘doyni ham.Qushlarga keltirilgan qiron uchun tabiat ulardan o‘ch olgandi⁵⁵) “— Аnchadan beri mana shunaqa, yalang yerda — archa-zorda yotmagandim. Mana, ikki kishimiz. Yotamiz. Tush... Juda gashtli boʼladi. Har gal bir oʼzim chiqardim. Ovulda tunardim.
— Men ancha kundan beri ovulda tunaganim yoʼq.
— Keyingi kelishda tunaymiz. Qani, tush endi. Bunday kechalarni qadrlash kerak.” ⁵⁶ ; “— Xursand boʼlish kerak. Zavqlanish kerak. Zavqlana bilish ham yaxshi narsa. Qara, mayin shabada esyapti. Koʼklamnikidek yumshoq emas, ozgina dagʼal. Kuzniki-da, kuzniki. Xususan, mana shu kunlarniki. Bundan rohatlanish kerak. Zavq olish kerak. Iljayaman — oʼzimni rohatlanayotganday koʼrsatmoqchi boʼlaman. Zokir aka davom etadilar:
— Biz koʼp xato qilamiz. Koʼp zavqli manzaralar qarshisidan beparvo oʼtib ketamiz. Koʼp zavqlardan bebahra qolamiz. Toʼgʼri, turmush tashvishlari bor. Аmmo ulardan ustun kelish kerak. Аks holda tashvishlarga koʼmilib ketasan. Turmush tatimaydi... ”⁵⁷.
Peyzaj adabiyoti o'quvchilari sifatida biz nafaqat tasvirlangan narsalarga - xabar qilinayotgan moddiy muhitga, balki tasvirning o'zi qanday shakllantirilishiga va individual yozuvchilarning xayoliy tabiat bilan munosabatlarini o'rganish uchun qo'llagan strategiyalariga ham e'tibor qaratishimiz kerak. (ommaviy auditoriya. Peyzajni bu tarzda hisobga olish, albatta, ma'lum bir nuqtai nazardan qarashdir.)
Robert Louson-Pibls buni shunday ta'kidlagan: "Atrof-muhitning tavsiflari hech qachon shunchaki empirik emas. Ular yozuvchilarning qiziqishlari va tashvishlarini, shuningdek, yerning jismoniy tabiatini, iqlimini va hokazolarni kodlaydigan strategiyalardir⁵⁸. Shu o’rinda bizda ijotkorga taluqli bir nechta savollar tug’uldi :Ijodkor aslida nima degan edi? uxohlagan tabiat tasviridan nima bo'lishini xohladi? va nima uchun bu muhim bo'lishi mumkin?.(quyida javob topishga hamin qadar harakat qilib ko’ramiz)
Ekologik muamolar haqida gap ketar ekan biz Shukur Xolmirzayevning “Jarga uchgan odam” hikoyasini o’zbek adabiyotidagi ekologik muammolarga bag'ishlangan eng yaxshi asarlardan biri deb ataymiz . Yozuvchi o‘z fikrini o‘ziga yaqin personajlar orqali yetkazadi, masalan, ko‘p narsaga Islom nigohi bilan qaraydi. Yozuvchi o'z hikoyasining qahramoniga quyidagicha ta'rif beradi: “Islom tug‘ilgan uy eski, vassalari qorayib ketgan, bitta keng derazasi ellik qadam naridagi qishloqning daraxtlarga burkangan tomoniga ochilar edi. Uyning ustida Boysuntog‘ning musaffo osmoni osilib turar, uning orqa tomonida to‘lqinsimon sarg‘ish adirlar tog‘ tarafga emgaklab ketgan, adirlar ortida esa chag‘ir toshli qirlar va ular orqasida mol podalariga o‘xshab archazor qoplagan tog‘ ko‘rinar edi. Tog‘ning osmonga qadalgan o‘rkachlarida parquv bulutlar suzib yurar, ular tog‘ bilan zangori osmonni bir-biriga qo‘shib turganga o‘xshar edi.
Islom ana shu uyda tug‘ilib, shu manzaralarni ilk bor ko‘rgan edi. U qishloq markazidagi maktabga qatnay boshladi. Darsdan bo‘shashi hamono uyiga chopar, kelgach, o‘zini erkin, baxtiyor his etar edi.”⁵⁹. Biz qahramon uchun tabiat bilan uyg'unlik, u bilan uyg'unlikda yashash kundalik qulayliklardan ko'ra muhimroq ekanligini tushunamiz. Shuning uchun yozuvchi o’ziga yaqin qahramonni harbiy hizmatga yuborgan o’lkasi ham Islom uchun noma'lum o'rmon emas. Hikoya qahramonning tasodifiy joyini boy va poetik tarzda taqdim etar ekan yozuvchi shunday deydi: “Islom maktabni tugatgach, harbiyga jo‘nadi. Baxtiga, u Belorussiyaning shimoli-sharqidagi o‘rmonlardan biridagi qismga tushdi. Tog‘dan ayriliq azobi o‘rtab yurgan qalbiga belorus o‘rmonining mayin, yashil manzaralari taskinlik berdi”⁶⁰.
Lekin u o‘sha o‘rmonda turib ham o‘z uyini, etakdagi qishlog‘iyu shimoldagi tog‘larini yanada sevib qolganligini tuydi, ularni juda-juda ko‘rgisi keldi. Islom qishlog‘iga keldi, uyiga kirdi, tog‘lariga sayrga ham chiqdi. Ana shunda u endi bu yurtdan bir umr judolikda yashay olmasligini, jasadi ham albatta shu yerda dafn etilishi kerakligini chuqur his qildi. Islom butun umri davomida shimoldagi tog’ tabiat qo‘ynida yashaydi. U tabiatning go‘zalligiga qoyil qolish qobiliyatini yo‘qotmagan. U o'zini tabiatga qarama-qarshi qo'ymaydi, balki o'zini uning bir qismi sifatida his qiladi. Yozuvchi uni: miltiq ko‘tarib yursa-da, kamdan-kam o‘q bo‘shatishini bu g‘alati ovchini tog‘ ham, sokin o‘rmonlar ham, yovvoyi hayvonlaru beozor parrandalar ham bilishishini takidlaydi. U ovchi, lekin hayvonlarni o'ldirish uchun emas, balki hayotni davom ettirish uchun o'ldiradi. U brakonerlikni dahshatli yovuzlik, o'z joniga qasd qilishning bir turi (inson ichidagi tabiatni yo'q qilish) deb biladi. Islom shunga amin bo‘ldiki: tog‘ni, o‘rmonlarni, hayvonotu parrandalarni — umuman, Boysuntog‘ bag‘ridagi tabiat boyliklarini faqat o‘zigina emas, hamma, hamma odamlar ham sevar ekan...
U o‘zidan mamnun bo‘lib ketdi va asta-sekin o‘zini atrofdagi tabiatning ilk oshig‘i, uning jonkuyar himoyachisi, uning ilk targ‘ibotchisidek his qila boshladi. Bu qahramonning tabiatga bog'langanligi bejiz emas. ( Shuni ta'kidlash mumkinki, faqat axloqiy va axloqiy jihatdan benuqson ijobiy belgilarga ega bo’lgan shaxslargina Shukur Xolmirzayev bilan, tabiat bilan muloqot qilishlari mumkin). Shunday qilib, biz Islomda, eng avvalo, tabiatga o'xshash, har qanday tabiiy narsani qabul qiladigan, yovuzlik va yolg'onga xizmat qilmaydigan poetik оbrazni ko'ramiz. Shu yerda bir paradoks hikoyadagi ikkinchi obraz(o’quvchilar uchun salbiy bo’lgan obraz) Ismoil Yusupov haqida ijodkor shunday deydi: “Ammo Ismoil Yusupovicning tog‘ni yaxshi ko‘rishi, tabiatdan zavqlanishiga ham shubha qilib bo‘lmas edi.
U goho yugurgilab baland qoya ustiga chiqib ketar, olmurutlarga tosh otib qolar, kaklikning sayrashiga quloq berar edi.
Shunday paytlarda Islom hayajonga tushar, tabiat bu mehmonga zavq bag‘ishlaganidan faxrlanib, unga mehr qo‘yganidan ichida shodlanar edi.”⁶¹ . Ko'rib turganingizdek, Shukur Xolmirzayev o'zi yoqtiradigan va yoqtirmaydigan eng kichik tafsilotlarni va nozik farqlarni yetkazishda rostgo'y va samimiydir.
Shukur Xolmirzayevning ko'plab hikoyalarida peyzaj semantik rol o'ynaydi, asarning asosiy g'oyasi o'z-o'zidan tabiat hodisalarini kuzatishdan kelib chiqadi va asar oxirida yozuvchi tomonidan shakllantiriladi. Keling, tasviriy material sifatida mana bu jumlaga nazar tashlaylik: “Ismoil Yusupovich ayiqdan besh qadamcha berida to‘xtab, unga tikildi. O’q uning manglayini yorib ketgan edi. Islom botayotgan quyosh shu’lasi bir yelkasini qizartirgan holda, sekin yurib, ayiq boshiga keldi.

Ayiqchalar odamlardan hayiqishmadi, ular tamshanib, o‘lik onalarining sut to‘la emchagini cho‘zib-cho‘zib emishar edi.”⁶². Dastlab ayiqchalar qochib g‘or og‘ziga kirib ketishgan edi, o‘rmalab borayotgan onalarining to‘xtab qolganini ko‘rdilar-da, atrofga qo‘rqa-pisa qarab, chopqillab keldilar. Ayiqchalar odamlardan hayiqishmadi. Ammo g'alati: ular odamlatdan qochib ketishmadi. Ular dahshatlarini zo'rg'a yengib, o'girildilar va qandaydir kuch ularni tashlab ketgan onalariga-vatanlariga qaytardi! u yerda ularning nobut bo‘lish ehtimoli ham yo‘q emasdi. Ular qanday yo‘llar bilan insoniyatga tenglasha oladilar, raqobatlashadilar? Savolning o'zi kulgili ko'rinadi. Ammo o’lgan ayiq ularning bir vaqtning o’zida onalari va yashash kafolatlari edi. Va ularni qamrab olgan dahshat va umidsizlikka qaramay qaytib borishdi.

Qizig'i shundaki, Shukur Xolmirzayevnning hamdardligi ko'pincha "odam va tabiat" ikki qirrali bog'liqligida tabiat tomonida bo'ladi, bu “Jarga uchgan odam” hikoyasidan tashqari “Kulgan bilan kuldirgan” , “Bandi burgut” hikoyalarida ham tasdiqlanadi: “Islom gangib atrofga qaradi. O’rmonlar, tog‘lar, osmonu yerga — tabiatga ko‘zi chizilib o‘tdi. Shunda birdan qulog‘i shang‘illab ketdi. Nazarida, bola qalbiga allaqachonlar kirib, uni o‘z asiriga aylantirib qo‘ygan tabiat uvvos tortib faryod ko‘tarayotgandek tuyuldi.
Islom o‘zini shu tabiatning yagona qo‘riqchisi, sodiq do‘sti, vafodori deb hisoblar edi.
Agar unga qilingan bu jabr uchun dushmandan qasos olmasa, o‘zini xiyonatchi, xoin, sotqin bo‘lib qoladigandek his etdi. Va...
Ismoil Yusupovichning qo‘lidan miltiqni tortib oldi-da, qulochkashlab uning bo‘yniga tushirdi. Rejissyor ovoz chiqarmay kesilgan shox kabi uchib ketdi, apil-tapil o‘rnidan turdi-yu, yana yiqildi, uning gavdasi jardan quyiga uchdi.”⁶³
Biz uchun muhim bo’lgan ikkinchi ekologik hikoya- “Bandi burgut” hikoyasida ham insonning tabiat bilan mangu hamroh qadiryatlari haqida so’z boradi. Butun hikoya davomida yozuvchining insonning tabiatga vijdonan munosabati haqidagi mulohazalari, ya'ni tabiat qonunlarini tushunish, ularni hurmat qilish, tabiatga o'ylamasdan, iste'molchi, yirtqich munosabat ma'naviyatsizlikka, absurdlikka aylanadi.
Hikoya bola tilidan aytiladi shuning uchun hikoyadagi barcha suratlar bosh qahramon - bola ko'zlari bilan uzatiladi. Bu hikoyada yozuvchi bolalarga xos bo’lgan ruhiy kechinmalar, hissiyotlar, ularni larzaga solgan hodisa va voqealarni bola tilidan ifoda etgan. Hikoyachi o’z qishlog’i tasvirini berar ekan o’zi bunga alohida urg’u berib ta’riflaydi: “Men uning gapiga qiziqib yoʼlga tushgan edim. Shu oʼrinda jindakkina manzara tasvirini qilmasam boʼlmaydi. Soyning biz tarafida daraxt koʼp, bahaybat yongʼoqlar koʼp, tok, doʼlana... Bu tomonda mevali daraxt faqatgina kattakon chetan qoʼra ichida oʼsgan, atroflar — yam-yashil oʼtloq, qamishli joylar ham bor, bu yerga suv soyning bosh tomonidan qirni qiyalatib olib kelingan edi.
Bu tomonning har yoni ochiq, atrofdagi togʼlar baralla koʼrinar, bu yerning havosiyam boshqacha —toza, oʼpka toʼlib nafas olar edi. Keyin bu tomonda boʼsh yerlar, yaʼni bedazorlar moʼl, u yerlarda bemalol chopqillab oʼynash mumkin edi.”⁶⁴.Va raislarning zamonaviy uyi taviri uzatilib ularning uyi, yashash tarzi va hayot tarzi bilan o’z yashash tarzini solishtirib tariflaydi .Va biz bu yerda ikki tabiat tasviri o‘rtasida aniq qarama-qarshilik mavjudligini ko’rishimiz mumkin: “Uylari ajabtovur edi: boloxonasining oldi ayvon. Lekin ayvonni pastdan bir necha oppoq ustunlar koʼtarib turar, ular orasida chipta kreslolar, chiptatoʼgarak stol, stollardan birida naq choʼqqilarda bitadigan yovvoyi gullar solingan malla sopol tuvak. Shiftda uch chiroqli tillarang qandil...
Ha, MTSda dvijok ishlar edi. Kechalari soat birgacha chiroq yonardi. Bularning uyida biron yigʼin yo ziyofat boʼlsa, tonggacha oʼchmas edi.
Men jiddiy aytyapman: Yoʼldoshboylarning uyi ham, yashash tarzlari ham anavi qishloq odamlarining hayotidan keskin farq qilar, bamisoli soyning ikki tomoni — ikki qutb ediki, endi oʼylasam, bu goʼshada oʼrisning dvoryani, u tomonda krestyanlari yashayotgandek edi. Ishonavering, men boʼrttirayotganim yoʼq. Buning ustiga, bu oʼzaro farqqa urgʼu berishdan menga naf yoʼq. Yaʼni, sizga aytmoqchi boʼlganim, voqealarga anchayin daxli bor, xolos.
Uzun bu imoratning orqa tomoni oq devor bilan oʼralgan saroy edi: sigir, qoʼy, pichan…
Qisqasi, takxona ayvonidan koʼtarilgan zinapoya bilan ikkinchi qavatga chiqdik. Bu tarafdayam, u tarafdayam — xonalar, oq-oq eshiklar. Oyogʼimiz osti — taxta pol qilingan ediki, buni ham birinchi marta koʼrishim edi.
Biz kigizning ostidan solinadigan boʼyrani bilardik-da, birodar...
— Baqqa yur, — deb bir xonaga boshladi. Oshxona ekan; gaz plitani ham shunda koʼrdim. — Yuryur. — Kichkina rais shu xonadan ochilgan eshikka boshladi.
Undan chiqdim-u, qarshimda — soyning u betida sochilib yotgan qishlogʼimni koʼrdim.
Men sizga rais boboning uyi, ashqol-dashqoli haqida hayratimni bayon qilyapman, qadrdon. Bu hali — unga mehrim tushib qoldi deganim emas.”⁶⁵.
Biz qahramonning barcha sun'iy narsadan tabiiy tamoyilni afzal ko'rishini mana bu matndan ham ayon ko’rishimiz mumkin: “ Shuni narsani qayt qilishim lozimki, endi bularning uylari joylashgan yerlar ham, imoratlarning antiqaligi ham mehmonxona va boshqa xona jixozlari ham oldingidek ko’zlarimni qamashtirmas edi.
Aksincha: endi men o’zimning anavi tomondagi dala – shiyponimiz-u, loy suvoq uylarimizni, gilamkigiz, buyralarimiz-u ko’rpachalarimizni yanada yaxshi ko’rib qolgan edim. Shunchalikki, bularning uyida ko’proq vaqt tutilib qolsam, siqilib ketar edim ”⁶⁶. Hikoyada ikkinchi asososiy, mustaqil obraz ham bor. Bu tabiat( bu yerda biz odamlar o’rniga “ Zarbul Masal”, “Susanbul” va shunga o’xshash tabiat hodisalari, jonli personajlar ishtirok etadigan ertak yoki masallarni ko’zda tutayotganimiz yo’q) obrazi . Bola burgutni ilk bor uchratgan kunini eslaylik: “Bir mahal shiyponning orqa tomonidan bir qora narsa pastlab kelib, shunday roʼparamizdagi yolgʼiz oʼrik shoxiga qoʼndi. Bu qanotlari hoʼl boʼlib yoniga osilgan, koʼzlari olazarak burgut ekan. Doʼl urgan boʼlsa kerak.
Saldan keyin uning, nisbatan yosh burgut ekanini angladik. Kulangir tovuqcha kelar, ammo qanotlarini yozsa, bir qulochdan kam chiqmas edi.
Bilasiz, jala yoqqanda shamol ham zoʼrayadi. Shamol deng, yon tomondan uvillab esganda, boyaqish daraxtning shoxlari yerga tekkudek boʼlib egilar, keyin zoʼrgʼa oʼnglanib olardi. Burgutcha ham shox bilan birga pasayib, birga koʼtarilar, ana shunda qanotlari boricha ochilib ketardi.
Аftidan, u ham tabiatning bu oʼyinidan hayratda, shuning uchun qoʼnim topgan joyini tark etishni istamasdi.
Yerga qoʼnmaganini qarang: burgut-da.”⁶⁷. Burgut qanoti sinib ucholmay qolsa ham daraxt shoxiga mahkam o’rnashib olib, undan tushib ketmaslikka harakat qiladi, daraxt shoxi yerga tegay-tegay deb qolsa ham burgut yerga tushishni xayoliga ham keltirmaydi. Undagi bu mag’rurlik o’zbek xalqiga xos xislatlardan biri hisoblanadi. Burgut bolalar qo’liga asir tushgandan so’ng, uni bolalardan biri Yo’ldoshboy o’z uyiga olib ketib parvarish qila boshlaydi. Burgut Yo’ldoshlarnikida turganida g’alati bir narsaga ko’zi tushadi, ya’ni u bu uyda fosfordan qilingan burgutni ko’radi. Bu burgut bandi bo’lmasa-da uchishga, ozodlikka chiqishga harakat qilmasligi uning g’ashini keltiradi va hatto, vaqt o’tib uni bu harakatsizligi uchun jonli burgut jonsiz haykalni parcha-parcha qiladi.Va yana, asarning yakuniy fikri, uning falsafasi oxirgi jumlada ochib beriladi, erkinlik barcha dunyoviy ne'matlardan ustun qo'yiladi. Ijodkor erkinlikni juda sevuvchi va qadriga yetuvchi shaxs edi. Buni biz ijodkor yoshlik yillarining katta qismi Boysuntog’ tizmasida tabiat bilan birga ulg’ayganligi sabab deb bilamiz. Uning hikoyalari qahramonlari ham erkinlikni sevuvchilar edi.
Shukur Xolmirzayev hikoyalarida tabiat va ilmiy-texnika taraqqiyoti o‘rtasida aniq qarama-qarshilik mavjud. Ko'pincha hikoyalar qahramonlari umumiy taraqqiyotga ham, uning o'ziga xos ko'rinishlariga ham qarshi turadilar : “— Hm, bir vaqtlar boyagi soyning bo‘ylarida archa o‘sardi deng, — dedi Samar va tajanglanib ketdi. Texnika shu yerlargayam yetib keldi... singlim, ana shu hozirgi shaharning, texnikaning sharofati. Bora-bora bu texnika degan narsa butun tabiatni yutib yubormasa, deb qo‘rqaman.”⁶⁸. Biz muallifning tabiat bilan tug'ilish va mavjudlik bog'liq bo'lgan tabiiy tamoillar qadrli narsa ekanligini his qilamiz.