Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

UCHINCHI BOB BO’YICHA XULOSA
Yuqoridagi tahlil shuni ko'rsatadiki, Buninning dastlabki davr asarlaridagi tabiat tasvirlarining muhim qismi turli xil funktsiyalarga ega.
Yozuvchining bir qator hikoyalarda peyzajning vazifasi harakat joyi -vaqti haqidagi xabar yoki qisqacha ekspozitsiya elementidan ancha kengroqdir. Shukur Xolmirzayev hikoyalaridagi peyzaj matnning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, badiiy voqelikni yaxlit idrok etishni ta'minlaydi va asar kompozitsiyasini tashkil etishda ishtirok etadi. Shu bilan birga, uning syujet-kompozitsiya tizimidagi vazifalari ham turlicha bo‘lib, asarning janri, tuzilishi va g‘oyaviy-tematik yo‘nalishiga bog‘liqdir. Shunday qilib, hukmron hodisa-rivoyat boshlanishi bo'lgan matnlarda peyzaj, masalan, ekspozitsiya, harakatni rivojlantirish yoki syujetni motivatsiya qilish usuli sifatida ishlatiladi. Bir qator falsafiy hikoyalarda peyzaj avjining urg‘usi vazifasini bajaradi yoki matnni yakunlashning samarali usuli bo‘lib, o‘quvchining mulohaza yuritishi uchun joy qoldirib, cheksiz tabiiy olam obrazini yaratadi. Shu bilan birga, yozuvchi nasrida peyzaj badiiy voqelikning mustaqil tarkibiy qismi sifatida harakatni rivojlantirish vositasi emas, balki ba'zan janr bilan izohlanadigan kechikish rolini ham o'ynaydi.
Shukur Xolmirzayev poetikasi uchun simptomatik peyzajning haqiqiy psixologik funktsiyasining falsafiy bilan uyg'unligi bo'lib, u inson va dunyo o'rtasidagi munosabatlardagi mafkuraviy koordinatalarni aniqlash istagi bilan bog'liq.
UMUMIY XULOSA


So‘z san’atkorlari tabiatni yaxshiroq ko‘rish, eshitish va anglashni, u orqali o‘z his-tuyg‘ularini, kayfiyatlarini aks ettirishni o‘rgandilar. Tabiat tasvirlarida yozuvchi ona yurt tuyg‘usini, o‘z xalqining ruhini, vatanparvarlik, mualliflik pozitsiyasini ifodalay olgan. Tabiat go‘zalligi bilan solishtirganda qahramonlar xarakteri, fikr-mulohazalari, xatti-harakatlari yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlar san'at, falsafa va estetikaning diqqat markaziga aylandi. Tabiatning sirli qoʼshiqlariga quloq tutib, atrof-muhitning nafosatini yurakdan his eta bilgan ijodkorgina tabiat tasvirining goʼzal namunalarini yarata oladi. Uzoq davrlar mobaynida sheʼriyatda peyzaj lirikasi, obraz va ramzlar vositasida tabiat goʼzalliklarini, uning oʼziga xos xususiyatlarini tasvirlash anʼanasi ustunlik qilib keldi. Keyingi yillarda manzara lirikasida ham muayyan oʼzgarishlar koʼzga tashlanmoqda: shoirlar tabiat chizgilarini shunchaki tasvirlash bilan cheklanib qolmasdan, ona-tabiatning muqaddasligi, uning buyukligi va daxlsizligi, tabiat – odam yashayotgan muqaddas goʼsha ekanligini taʼkidlashga harakat qilmoqdalar. Tabiatning daxlsizligi avvalo uni koʼz qorachigʼiday asrashni talab qiladi. Shunday qilib, adabiyotimizda davr talabidan kelib chiqqan yangi bir xususiyat – tabiatni ekologik kategoriya sifatida anglash va tasvirlash anʼanasi birinchi oʼringa chiqa boshladi. Inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlar fan va texnika taraqqiyoti bilan yomonlasha boshlaganligi hamma tomonidan qabul qilingan. Ammo ilm-fan va texnikaning barcha g'alabalari bilan qadimgi inson tabiat uning beshigi ekanligini angladi. Ko'p asrlar davomida texnologiya inson uchun vosita bo'lib kelgan. Faqat zamonaviy va zamonaviy davrda u o'z-o'zidan maqsad bo'ldi.Natijada, teng sheriklardan inson va tabiat deyarli qasam ichgan dushmanga aylandi. Inson Yerda paydo bo'lganidan beri sayyoramiz hayoti doimo o'zgarib turadi.Bu o'zgarishlar insonning tabiatga yuzlab, minglab avlodlar davomida uzluksiz ta'siri natijasidir. Ammo burjua davrining kelishi bilan bu ta'sir kosmik tezlik bilan rivojlana boshladi. O'shandan beri har yili ko'proq o'simlik va hayvonlarning yangi turlari tahdid ostida qolmoqda. Odatda ilmiy-texnik inqilob deb ataladigan hodisa uchun hamma narsa aybdor. Bu odam to'satdan sanoat miqiyosida o'z ilmiy bilimlarini amalda qo'llashi mumkinligini anglagandan keyin boshlandi. Ammo bu jarayon tezlasha boshlagan zahoti, insoniyat uning oqibatlarini darhol his etdi.Bunga misol qilib dunyodagi tabiiy ofatlar-u global isish(karbonat angidrit gazining bunday konsentratsiyasi bir necha yuz ming yillar davomida bunchalik yuqori boʻlmagan. Inson hech qachon hozirgi zamonga o’xshash atmosferada yashamagan), qurg’oqchilik-u cho’llanish(O‘tgan asrdan beri geoekologik muammolar qatoriga cho‘llanish ham qo‘shildi. Har soniyada dunyo bo‘ylab 23 gektar cho‘llanib boryapti. Bu holat davom etaversa, 2050 yilga borib, Yer yuzining 95 foizi cho‘llanishi va bu 3 milliarddan ziyod odamni oziq-ovqat tanqisligida qoldirishi mumkin. O‘zbekistonda esa har daqiqada 9 kvadrat metr hudud cho‘llanib bormoqda.¹³⁵),hayvonlarning ayrim turlaring yer yuzidan butunlay qirilib ketishi(bunga ko’plab sabablardan biri sutemizuvchilarning mustamlakalari kamaymoqda. Urbanizatsiya va tabiatning ifloslanishidan ular endi yangi taqdir: ocharchilikka duch kelishmoqda. sanoat bilan tengsiz kurashda ular endi bolalarni boqish uchun yetarli ozuqa topa olmaydilar. Resurslardan behuda foydalanish har bir tirik mavjudotning hayotiga taʼsir qiladi, iqlim oʻzgarishi bu taʼsirlar yanada kuchaytiradi. 2050-yilga kelib yer yuzidagi barcha tirik mavjudotlarning chorak qismi resurslarining tanazzuliga duchor bo’ladi. Ayrim mintaqalarda tabiiy muvozanat allaqachon buzilgan ;jonzotlar endi o’zlari o’rganishmagan iqlimda yashashmoqda)atishimiz mumkin.
Xo’sh, insoniyat tomonidan e’tirozlar bo’ldimi degan savol qoysak. E’tiroz ovozlari yangradi, bular orasida yozuvchilarning ovozi ham bor. “Insonlarning qalbini qalam bilan yoqish” chaqirig'i o’zbek adabiyotida asrlar davomida eshitilib kelinmoqda va tabiatni insonning buzg'unchi faoliyatidan qutqarib, yozuvchilar yana “qurol” so'zni oldilar.
Ular daryo va ko'llarni, o'rmon va dalalarni, tog’ va qirlarni, butun hayvonot dunyosini himoya qilib, tasviriy badiiy vositalarga murojaat qildilar - ular ekologik mavzuda adabiy asarlar yaratdilar.Tabiatni o'ylamasdan zabt etishga qarshi o'z ovozini bildirgan va u va'da qilayotgan xavfdan ogohlantirganlar orasida taniqli o’zbek yozuvchilari ham bor. Ayni paytda o’zbek jamoatchiligining e'tiborini tortgan bu intonatsiyalar nafaqat vatanimiz, balki butun yer sayyorasining eng katta xazinalaridan biri - ulug'vor ona tabiatni asrab-avaylashda muntazam xizmat qiladi.