Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Boshlash. Hikoyaning tabiat tasviri bilan boshlanishi – o’zbek adabiyotidagi mutlaqo an'anaviy(biz bilgan o’sha o’zbekning buyuk ijodkorlari: Cho’lpon, Oybek, Abdulla Qahhor hikoyalarida ham uchratishimiz mumkin)⁹¹ harakat. Shukur Xolmirzayev badiiy tizimida tabiat tasvirlarining hajmi va kontseptual yuki jihatidan fundamental ahamiyati tufayli alohida ahamiyatga ega.
Yozuvchining ko'plab hikoyalarining dastlabki matnlari tabiatning (“ko’ngil”, “Notanish odam”, “oy yorug’ida” va boshqa ko’plab hikoyalari) tasviri bilan boshlanadi. Bunga misol qilib biz dastlab yozuvchining aynan tabiat haqidagi, insonning tabiat bilan mangu hamroh qadiryatlari haqidagi hikoyasi va ayni shu nomdagi to’plami - “Bandi burgut”ga to’xtalmoqchimiz. Yozuvchi sarlavhaga to'liq mos ravishda, hikoya burgutning bandi bo’lishidan to oxirigacha, uning “ozod” bo’lishigacha bo’lgan davrni tasvirlaydi. Bola tilidan hikoya qilinga ushbu hikoya voqealari bahor faslida ro'y beradi va shuning uchun birinchi satrlardanoq asarning asosiy motivlaridan biri hikoya matosiga kirib boradi – bahor: ko’klam motivi. Hikoya quyidagi ibora bilan ochiladi: “Oʼshanda bir qarich jujuq edim. Teng-toʼshlar bilan yozda tuproq changitib, qishda qorboʼron oʼynab bahor kezlarida ham oʼziga xos ermaklar topib yurgan begʼam, baxtiyor chogʼlarim edi.
Biz, ayniqsa, koʼklam kezlarida toʼrt-beshta boʼlvolib, poliz paykallarida izgʼib yurardik…”⁹². Bolaning(Eslatib o'tamiz, hikoyadagi barcha suratlar bosh qahramon – yosh bolaning ko'zlari bilan uzatiladi) his-tuyg‘ularini yetkazar ekan, muallif shunday deydi: “Shunday oʼtirishlarning birida havo aynib qoldi: qop-qora, xunuk uvada bulutlar tepamizni bir zumda qoplab oldi-da, Xudoning qudrati bilan, tuxumdek-tuxumdek doʼl yogʼa ketdi.
Buning ustiga, osmon darz ketgandek momaqaldiroq qarsillaydi, chaqmoq chaqadi, O, inson bunday paytda ojizligini nechogʼlik aniq sezadi. Bu samoviy kuchlar qarshisida yoʼq boʼlib ketadigandek sezasan oʼzingni.
Lekin biz «bor» edik, bir-birimizning pinjimizga tiqilib, hazil-huzulni ham batamom unutib, tashqariga qarab oʼtirardik”⁹³ . Shunday qilib, hikoyadagi haqiqiy do’l yomg’iri qahramonlar o'ylari bilan aralashib ketadi.Shu yerda biz olima Munavvar Sultonovaning mantiqli fikridan misol keltirsak: “tabiat manzaralari faqat asar qahramonlari kayfiyatiga mos tasvirdan iborat boʼlgan passiv hodisa emas, balki u qahramonlarda maʼlum kayfiyat ham yaratadi.”⁹⁴. hikoyada peyzaj nafaqat syujet va kompozitsion qurilish vositasi, balki ko'pincha qahramonlarning ruhiy holatini ham tasvirlaydi: “Bir zamon shamol sekinlab, doʼl ham siyraklashdi. Shunga barobar atrof ham yorishib qoldi.
Tabiatning bu tovlanishlari bir necha daqiqa orasida yuz berdi, azizim.
Qarang-ki, insonning tabiati ham sirtqi muhitdagi oʼzgarishlarga mos holda oʼzgarar ekan: bizning-da lablarimizga kulgi yugurdi. Burgut esa...
Xuddi endi polapondek silkinib, hoʼl-shalabbo qanotlarini yonlariga tars-tars urib, parvoz qildi.”⁹⁵. Yozuvchining bir qator hikoyalarida peyzaj matnga falsafiy g'oyalarni kiritish vositasiga aylanadi(Borliqning ma'nosi, insonning dunyodagi o'rni. Quyida Peyzajning falsafiy funktsiyasini batafsilroq ko'rib chiqamiz).
Agar Shukur Xolmirzayev hikoyalarida mavsumiy vaqtga murojaat qiladigan bo'lsak, yilning to'rt fasli ham peyzajlarda aks ettirilganligi ayon bo'ladi va hukmronlikni ajratib ko'rsatish qiyin.
Yil fasli sifatida bahor yozuvchining quyidagi asarlarida tasvirlangan: “Sog’inch”, “Yovvoyi gul”, “Sirli Militsioner”, “Bahor”, “Boychechak ochildi”, “ Yashil Niva” , “ Notanish odam”va boshqalar.
Yoki yozgi manzara “Olma yemadim”, “Olis yulduz ostida”, “Farzand”, “Jarga uchgan odam”, “Uchinchi hamroh”va boshqalar. Tabiatning kuzgi suratlari ham juda keng tarqalgan "Og’ir tosh ko’chsa", "Bir ko’rgan tanish…", "Tikan orasidagi odam", "Tabassum", "xayakal" hikoyalari va boshqalar. Qishni taqdim qiluvchi matnlar mavjud ("…Ikki ko’rgan bilish ", "Qish hikoyalari", "Ko’ngil", "Kulgan bilan kuldirgan", "Sog’inch", "Ko’kboy" va boshqalar) hikoyalari. Bundan tashqari, peyzaj bir faslning boshqasiga o'tishini aks ettiradigan bir qator asarlar mavjud "Bandi Burgut", "Bir ko’rgan tanish…", "…Ikki ko’rgan bilish" va boshqalar.
Xronotop peyzaj unsurlari ko’p o’rinlarda bahorni ko’rsatadi ammo vaqt o’tishi bilan yoz faslini ham ifodalab keladi: “Yoz boshlanib ketgan, kunduz kunlari qanchalik issiq bo’lsa(tog’ning toshlari darrov qiziydi-da), kechalari shunchalik salqin, hatto sovuq bo’ladigan kunlardan biri edi.
Choʼmilishni sogʼingan ekanmiz, soyning yoʼlini toshchim bilan toʼsib, koʼl, yaʼni “gum” qilayotgan paytimizda Kichkina rais bobo kelib qoldi.”⁹⁶. Huddi shu holatni yozuvchini yana ikki hikoyasida ko’rishimiz mumkun bunda kuz o’z o’rnini qishga bo’shatib beradi. Rassom hajman kichik bo’lgan xronotopik peyzaj orqali o’quvchiga voqealar qachon va qayerda bo’layotganligi haqida aniq tasavvur beradi: “Oʼrtoq direktor xiyobondan sap-sariq barglarni qisir-qisir bosib, hafsala bilan yurib keladilar-da, shu yurishda darvozadan kirib ketadilar. Meni payqamaydilar ham.”⁹⁷.Va ikkinchi hikoya huddu shu(“Bir ko’rgan tanish…”) hikoyaning davomi bo’lgan(…Ikki ko’rgan bilish) hikoyasida qish tasvirini chizadi: “Oʼsha togʼ safaridan soʼng menda shunday bir fikr paydo boʼlgan edi: «Endi birovga yoqaman deb hech urinmayman. Yoʼqolsin xushomadgoʼylik!»
Bir kuni — oʼshanda qish edi — bozor oqshomi dars tayyorlab boʼlib, deraza yonida turgandim. Tashqarida shitirlab qipikday quruq qor yogʼar, ayvon ustunidagi chiroq yorugʼida yiltillab, aylanib-aylanib tushardi.”⁹⁸