Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Shubhasiz, bu matn kategoriyalarini peyzaj orqali o‘rganish mumkin, chunki u asarning fazo-zamon strukturasini yaratishning yorqin vositasidir.
Dasht timsoli hamisha tafsilotli bo‘lib, erkinlik va keng makon timsoli bo‘lib xizmat qiladi, ko‘pincha yo‘l motivi bilan bog‘lanadi, bu esa, o‘z navbatida, inson hayoti metaforasi kontekstida tushuniladi. Dasht peyzaji rivoyatda syujet va kompozitsion qurilish vositasi sifatida ham xizmat qilishi mumkin, dasht, dalaning statik tasvirlari esa harakatning vaqtinchalik rivojlanishiga kiritilmaydi; dinamiklari voqeaga kiradi va harakatni toʻxtatmaydi (masalan, peyzaj qahramon idroki prizmasi orqali berilganda – “Zov ostida adashuv”, “Notanish odam”, “Ko’ngil” , “…Bir ko’rgan tanish”, “Bandi burgut” hikoyalaridagi kabi).
Matnning tarkibiy va mazmuniy tashkil etilishida peyzajning funktsional ahamiyati nihoyatda keng bo'lishi mumkin: tabiat tasvirlari ko'pincha asarning syujeti va kompozitsion qurilishida alohida rol o'ynaydi. Bu birinchi navbatda, peyzajning portret bilan bir qatorda interyer va boshqa elementlarning tavsifi, matnning ichki kompozitsiya¹¹³ maydoniga tegishliligi, shuningdek, uning tasviriy bo'lish qobiliyati bilan izohlanadi. Hamda harakatni rivojlantirish va voqealar rivojini u yoki bu yo'nalishda bashorat qilish yoki yo'naltirish vositasidir¹¹⁴.
Shu munosabat bilan bizda bir qator savollar tug’iladi: Shukur Xolmirzayev hikoyalari matnlarining kompozitsion va syujetli tashkil etilishida tabiatning tavsiflari qanday o'rin egallaydi, ular syujetning rivojlanishiga yordam beradimi yoki ular sof kechikish vositasimi va ular qanday qilib asarda dunyoning individual mualliflik modelini yaratadilar.


3.2 Adib hikoyalarida syujet-kompozitsiya va psixologik funktsiya

Bu yo‘nalishda tabiat tavsiflarining bir qancha funksional turlari mavjud: peyzaj harakatning syujet motivi sifatida, peyzaj keyingi voqealarning timsoli sifatida, peyzaj sekinlashish va peyzaj avjiga chiqish vositasi sifatida¹¹⁵.

Tabiiy va, xususan, meteorologik jarayonlar (masalan, ob-havoning o'zgarishi) odatda hodisalarning borishini u yoki bu tomonga yo'naltiradi¹¹⁶.
Shunday qilib, ba'zi tabiiy hodisalar (qor, do’l, yomg'ir, tuman) Shukur Xolmirzayevning "Notanish odam", "Ko’ngil", "Bandi burgut", “Zov ostida adashuv” va boshqa shu kabi hikoyalarida sodir bo'layotgan voqealar uchun syujet motivi bo'lib xizmat qiladi: " Ovga borayotgan edim, havo aynidi. «Bahor havosi-da, bir sevalab oʼtar», deb ketaverdim. Biroq sal oʼtmay yomgʼir shunday quyib berdiki, birpasda ust-boshim hoʼl boʼlib, badanimga yopishib qoldi. Shunda, turgan yerimdan ikki yuz qadamcha narida jar va jarga tushaverishda ovchilar, yoʼlovchilar qoʼnib oʼtadigan kamarcha borligi yodimga tushdi. Jargayaqinlashishim bilan shuvoq isi aralash tutun dimogʼimga urdi. Kamarga kirdim. Oʼrtada gulxan yonar, chetroqda oqchil chakmon kiygan, oʼrta boʼy bir kishi eshagining ayilini boʼshatardi.....”¹¹⁷,“Qor tushishi bilan bizga jon kirardi. Tong boʼzarganda qarabsizki, miltiq yelkada, hali iz tushmagan bogʼ koʼchadan gʼizillab ketib boryapmiz toqqa qarab....” ¹¹⁸. “Bandi burgut” hikoyasining matn sarlavhasi tasodifiy joylashtirilmagan ob-havo hodisasi nafaqat harakat syujeti bo'lib chiqadi , balki voqealarning keyingi rivojlanishiga turtki beradi “ Shunday oʼtirishlarning birida havo aynib qoldi: qop-qora, xunuk uvada bulutlar tepamizni bir zumda qoplab oldi-da, Xudoning qudrati bilan, tuxumdek-tuxumdek doʼl yogʼa ketdi.
Buning ustiga, osmon darz ketgandek momaqaldiroq qarsillaydi, chaqmoq chaqadi, O, inson bunday paytda ojizligini nechogʼlik aniq sezadi. Bu samoviy kuchlar qarshisida yoʼq boʼlib ketadigandek sezasan oʼzingni.
Lekin biz «bor» edik, bir-birimizning pinjimizga tiqilib, hazil-huzulni ham batamom unutib, tashqariga qarab oʼtirardik.
Bir mahal shiyponning orqa tomonidan bir qora narsa pastlab kelib, shunday roʼparamizdagi yolgʼiz oʼrik shoxiga qoʼndi. Bu qanotlari hoʼl boʼlib yoniga osilgan, koʼzlari olazarak burgut ekan. Doʼl urgan boʼlsa kerak..”¹¹⁹
Funksional jihatdan, bunday peyzaj ko'pincha xronotopikdan tashqariga chiqadi va qandaydir tarzda insoniy his-tuyg'ular va tajribalar bilan bog'liq.
Peyzaj asarning to'laqonli tarkibiy qismi sifatida uning mavzusi va g'oyaviy mazmunini ochishda ishtirok etadi. Tabiat turlarini tafakkur va chuqur tahlil qilish muallif va uning qahramonlarini tabiatning turli tomonlari, uning inson bilan munosabati haqida fikr yuritishga undaydi. Shunday qilib, tabiatning inson hayotidagi roli, tabiatning asosiy sababi, hayot va o'lim o'rtasidagi munosabatlar, tabiatni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish muammolari, tabiiy va insoniy muhitdagi munosabatlar qonuniyatlari va boshqalar. muhokama mavzusi. S. V. Zelentsova ta'kidlaganidek, bunday mulohazalar nafaqat muallif va personajlarning g'oyalar tizimini, ularning dunyoga qarashlarini, balki butun asarning g'oyaviy-badiiy darajasini ham ochib beradi .
Yuqoridagi tahlil shuni ko'rsatadiki, Shukur Xolmirzayevning asarlaridagi tabiat tasvirlarining muhim qismi turli xil funktsiyalarga ega.