Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Yozuvchining yana bir hikoyasida tabiat asosiy obraz(yuqorida biz “Bandi burgut” hikoyasi misolida buni ko’rib o’tdik-A.K) darajasiga ko’tariladi. Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo’ldoshev o’zining “Badiiy tahlil asoslari” kitobida ushbu hodisa haqida quydagicha fikr bildiradi: “Ijod amaliyotida tabiatning biror hodisasi yoki biror jonliq oʼz ruhiyati, xarakteri bilan koʼrsatilgan asarlar ham anchagina. Bu xildagi asarlarning vujudga kelishi, ayniqsa, milliy adabiyot taraqqiyotining keyingi davrlarida bir qadar koʼpaygani kuzatiladi. Shukur Xolmirzaevning “Bandi burgut” hikoyasidagi burgut, Togʼay Murodning “Ot kishnagan oqshom” qissasidagi Tarlon, Normurod Norqobilovning “Oqboʼyin”, “Ovul oralagan boʼri”, “Dashtu dalalarda” asarlaridagi boʼri timsollari ana shunday oʼz mustaqil ruhiy-intellektual kontseptsiyasiga ega tarzda yaratilgan jonliq obrazlaridir. Rauf Parfining “Yomgʼir yogʼar” sheʼridagi yomgʼir, Аbdulla Oripovning “Bahor” sheʼridagi bahor timsollarida ham shu xil kontseptual yondashuv seziladi.”⁷⁰. Hikoya quydagi ibora bilan ochiladi: “Ziyorat bilan Tesha ovga chiqqanlarida saflariga yana bir hamroh qo‘shilardi. Bu — Olapar degan it edi. Ziyoratlarning iti. Ko‘p yuvosh, odamga tez elikuvchi, kelgan mehmonga bir irillab, keyin uni ko‘chagacha kuzatib qo‘yguvchi edi. Uni hamma tanish-bilishlar maqtar, o‘zlarining ham shunday itlari bo‘lishini orzu qilishar edi.”⁷¹.Yozuvchi itning shunday o’sishiga “Albatta, umri bino bo‘lib zanjir ko‘rmagani sabab edi.” deya takidlaydi, yani erkinlik sabab. Yozuvchi burgut(umuman qushlar), turna, it, ot, eshak – tirik, tabiiy jonzotlar – sevgi bilan, she’riy epitetlar va troplar yordamida tasvirlangan. Keling, ularni ayrimlarini birma-bir ko'rib chiqaylik va ularga sharh berishga harakat qilaylik: “Yillar o‘tdi, Olapar qaridi, qish mahallari qo‘shni itlar bilan bo‘lgan janglarda tishlarini boy berdi.
Lekin undagi odatlar saqlanib qoldi: ovni sevadi hamon, egasiga erkalanadi, ba’zan arazlab, xafa bo‘lib ham turadi.”⁷²; “Kuz kuni edi, Ziyorat bilan Tesha eshaklarini minib, Sanjar toqqa ovga jo‘nadi. Olapar ham ularga ergashdi. Yo‘l uzoq edi. Shuning uchun qarigan itni Ziyorat qoldirmoqchi bo‘lib ko‘p urindi, ammo Olapar uni izma-iz ta’qib etib bordi, hadeb oldidan chiqaverdi. So‘ngra Ziyorat itni xafa qilib qo‘yishi mumkinligini o‘ylab, uni chaqirdi, dag‘al bo‘yin junlarini siladi. It uzun dumini likillatib, uning qo‘llarini yalamoqchi bo‘ldi. Jo‘nadilar.”⁷³; “Sahar edi, qishloqda xo‘rozlar qichqirar, hovlilardan erkak ovozlari eshitilardi. Qishloq orqada qoldi. Yo‘lovchilar qishloq chetidagi korezni chetlab, yon bag‘riga tushdilar, izg‘irinda eshaklarni g‘izillatib keta boshladilar. Endi tog‘ qushlari, jonzotlari ham uyg‘ongan edi; chuldirab mullato‘rg‘ay uchadi, havoda qanot qoqib, keskin pasayadi; narida qattiq ovoz chiqarib jir-jir qushi uchadi. It beparvo, eshaklarga yondash ketyapti, goho uchgan qushlar ovoziga diqqat qilib, shalpang quloqlarini dikkaytiradi, hamrohlariga ma’nodor qaraydi, so‘ng yana lo‘killab yo‘lida davom etadi.”⁷⁴ . Shukur Xolmirzayev hikoyalarida tabiatning eng muhim unsurlaridan biri- archa: “Daradan chiqib, to‘lqin adirlarga o‘rlashadi; so‘qmoq yo‘l chuqur bo‘lib ketgan, tuyoqlar tagidan chang ko‘tariladi, shamol qayoqqa essa, o‘sha yoqqa buriladi va har tarafda sochilib o‘sgan ayiqtovonning sariq taxir hidli gullariga qo‘nadi. Unda-bunda archalar uchray boshladi, ularning yon-beri kemtik, yo‘lovchilar duch kelgan shoxlarini sindirib ketishgan. G’adir-budir tog‘ yo‘li boshlandi. Endi so‘qmoq archalar orasidan o‘tadi, eshaklar ustidagi xurjun shoxlarga tegib silkitadi, archaning rohatbaxsh bo‘yi anqib ketadi, oho yo‘lovchilarning biri archaning butog‘ini sindirmoqchi bo‘ladi, biroq chayir daraxt tob bermaydi, yo‘lovchining qo‘lida bir hovuch nina barglari qoladi, yo‘lovchi shu barglar bilan ham qanoat topadi, ularni hidlab ketaveradi, so‘ng tashlab yuboradi, ammo kaftdagi hid qoladi. Yo‘lni kesib, archa tomirlari o‘tgan, turli shaklda, eshaklar ularga to‘qnashmaslik uchun oyoqlarini ko‘tarib-ko‘tarib bosadi.”⁷⁵.
Rassomning bu boradagi iste'dodi shundaki, begunoh tabiat tasvirlari birinchi navbatda odamlarga xos bo'lgan to'qnashuvlar, tabiiy va insoniy mohiyat munosabatlarini ochib beruvchi chuqur fikrlar bilan to'yintirgan ko'rinadi.
Yozuvchining hikoyasidagi archa timsoli o‘ziga xos timsolga ega bo‘lib, tabiatning abadiy mavjudligining o‘ziga xos timsoliga aylanadi. Archaning almashtirib bo'lmaydigan ko'katlari abadiy tinchlik, chuqur uyqu bilan bog'liqlikni keltirib chiqaradi. Olapar bilan bog’liq yana bir hodisaga nazar tashlaylik: “Olapar narida sergak, cho‘nqayib o‘tirar, endi hamrohlariga qiya qarar va tilini chiqarib, tumshuqlarini yalar edi. Hamisha ovga kelganlarida, ov baror olib, mana shunday gulxan yoqilganidan keyin ovchilar tamaddi qilishga o‘tirar ekan, Olapar ham qornini to‘yg‘azib olar edi.
Hozir bo‘lsa, ovchilar ov juda baror olganidanmi shod, aroq kayfi ta’siridan sergap bo‘lib ketgan, itni tamom unutib, suhbat va ovqatga zo‘r berishardi.
Olapar asta-asta g‘ingshiy boshladi. Undan atigi besh-o‘n qadam beridagina kaklikning ichak-chavoqlari yotar, it ularni bemalol olib yeyishi mumkin edi. Lekin Olapar iznsiz biror narsaga og‘iz urib o‘rganmagan edi. Balki uning shu fazilati uchun ham uy egalari xush ko‘rar va unga ishonar, qozon-o‘choq boshidagi kosalar yuviqsiz, ustiga karson to‘nkarilmagan go‘sht ochiq qolgan chog‘dayam ko‘ngillari to‘q edi.”⁷⁶. Agar bunday tanlovni: "Men ovqatlanish uchun yashamayman, lekin yashash uchun ovqatlanaman" tamoyili bo'yicha yashaydigan oqilona odam tomonidan amalga oshirilsa, ajablanarli emas. Ammo behush kuchukcha ozodlik uchun ovqatni e'tiborsiz qoldirganida, u hidli suyaklarni isitishdan ko'ra hovlida bepul yugurishni afzal ko'rsa, bunga ajablanib bo'lmaydi! Va yozuvchi bunday tanlovdan hayratlanmasligi mumkin emas, u hayvonga qoyil qoladi va unga munosabatning yaqinligini tushunadi. Ko‘rib turganingizdek, tabiat hodisalari yuzasidan mushohadalar va mulohazalar hikoyachini chuqur falsafiy fikrga yetaklaydi, ko‘pincha kutilmagan va paradoksdir.
O‘z hikoyalarida Surxon tog‘lari, daralari, tekisliklari, o‘t-o‘lanlari, daraxtlari, qushlari, hasharotlari bilan butun tabiatni bunchalik ishtiyoq bilan qamrab olgan o’zbek yozuvchisi yo‘q. Ijodkor o’zbek adabiyotida o’sha davr uchun ilk tabiat qo’shiqchisi edi.
Shukur Xolmirzayev hikoyalarida tabiatga tashqaridan qaramaydi; tabiatni nasrga element sifatida kiritishga o‘rgangan.
Shu darajadaki, hatto ilk yozuvchi asarlarini o’qiyotgan Shukur Xolmirzayev o'quvchisi ham muallifning tabiatga bo'lgan ishtiyoqini tushunishi mumkin edi.
Adabiyotshunos olim Yo’ldosh Solijonov aytganidek: “Shukurning asarlarida tabiat gapiradi, harakat qiladi, ko‘rkini namoyish etish uchun quturib gullab, bizni maftun etadi. Ruhiyatimizga osoyishtalik bag‘ishlab, umrimizni uzaytiradi.”⁷⁷”
Shukur Xolmirzayev tabiatdan turli maqsadlarda foydalangan: Avvalo, odamlar yashayotgan muhit goh ular bilan yashash uchun kurashayotgan dushmani, goh axloqiy qadriyatlar timsoli, goh estetik qiymat qo‘shuvchi unsur. Shukur Xolmirzayev asarlarida tabiat butun boyligi bilan namoyon bo'ladi.
Yo’ldosh Solijonov haq edi, eng go‘zal naqshlar, eng go‘zal o‘xshatishlar va tabiatning eng go‘zal chiziqlari uning qalamidan chiqqan. U yozuvchi bo‘lsa-da, tabiat shoiri, tabiat o‘qituvchisi edi. Mavzu tabiat bo‘lsa, tasvir va o‘xshatish san’ati ijodkor huzurida jim turardi. U barcha o’zi bilan zamondosh va o’zidan keyingi ijodkorlarga tabiatdan nasr va nazm elementi sifatida foydalanishni o'rgatdi. Uning hikoyalarida tabiat xususiyatlari go‘yo insonga tegishlidek ishlagan.
U o‘z hikoyalarida odamlarni, jamiyatni, madaniyatni, demak, tabiatni tushunish va tushuntirishni o‘z burchi deb bildi. U o‘zi tug‘ilgan jamiyat va geografiya haqida gapirishdan to‘xtamasdi. Hech bir tasvir uni tabiatdan qutqara olmadi.
Tabiat va inson o‘rtasida goh salbiy, goh ijobiy aloqalarni o‘rnatgan Shukur Xolmirzayev hikoyalarida shahar va tabiat o‘rtasidagi ziddiyat har fursatda o‘quvchilariga ko‘z qisib qo‘ydi. 
Zamonaviy sivilizatsiyaning texnogen jarayonlari va jahon xo'jalik munosabatlarining globallashuvi sharoitida peyzaj tushunchasi shunchaki orqaga surilibgina qolmay, balki uzoq o'tmishga o'tgan madaniy davrlarning atributiga aylanadi. Peyzaj dunyo madaniy modelining eng muhim elementlaridan biri bo'lib, uni rad etish nafaqat olamning umumiy manzarasini, balki bugungi kun shaxsining ruhiy tabiatini ham buzadi. Tabiatga yuksak, fidokorona muhabbat, unga bog‘lanishga urinish, qarama-qarshi tuyg‘ular kurashi, falsafiy teranlikni Shukur Xolmirzayev hikoyalaridagi peyzaj ajratib turadi.
Tabiat obrazi bilan inson obrazi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan obrazlar bo‘lsa-da, ular o‘zaro aloqada bo‘lib, ular orasidagi chegara juda silkinib, birlik hosil qiladi. Birlik har doim muxolifatda ustunlik qiladi.
Tabiat va inson o'rtasidagi o'zaro ta'sir muammosi, go'zallik va axloq dunyosi Shukur Xolmirzayev ijodida o'z timsolini topdi. Shukur Xolmirzayev tabiat va inson munosabatlariga oid adabiyotlarning asosini tashkil etgan adiblar bilan birgalikda tabiatni muhofaza qilish Vatanni himoya qilish degan g‘oyani e’lon qildi. Shuningdek, ular matbuotda “ekologiya” so‘zi topilmaganida tabiatning hayotiy huquqlari uchun tinimsiz kurashdilar, tabiatdan foydalanishning insonparvarlik mohiyatini ta’kidladilar. O'lchovsiz katta tabiat va beqiyos kichik inson. Ular doimo bog'langan.
Bizning davrimizda tabiat va inson o'rtasidagi munosabatlar muammosi ayniqsa keskin. Inson tabiatni buzadi, lekin uning qonunlariga muvofiq yashashi kerak. Tabiat insonsiz ham yashay oladi, lekin inson tabiatsiz bir kun ham yashay olmaydi. Inson tabiat bilan qo'shilib, uning uyg'unligini buzmasligi kerak.
Tabiat nafaqat yozuvchi va shoirlar uchun matn qurish manbai balkim, butun asarlar uchun asos vazifasini ham o’tab berdi. Xullas, biz ijodkorning turli hikoyalarida inson va tabiat o‘rtasidagi munosabat qanday ifodalanganligini kuzatdik.
Biz yozuvchining hikoyachilikdagi o‘ziga xos tasvir uslubi, voqeylikni badiiy idrok etish tamoyillari haqida ilmiy xulosalarda apriori mavjudligini tan olamiz, shuning uchun biz ularni alohida koʻrib chiqmaymiz, faqat Shukur Xolmirzayevning hikoyalarida peyzajning eng muhim funksiyalariga eʼtibor beramiz. Ya'ni: xronotopik, syujet-kompozitsiya, psixologik funktsiyalar, muallif uchun zarur bo'lgan rangni yaratish va muayyan falsafiy g'oyalarni ifodalash funktsiyasi. Shu bilan birga, peyzaj tasvirining qayd etilgan vazifalari yozuvchi ijodining turli davrlarda turlicha namoyon bo‘ladi, turli og‘zaki dizaynga ega va matnlarning syujeti va kompozitsion tashkil etilishida turlicha ishtirok etadi. Dissertatsiyaning uchinchi bobida bular haqida kengroq gapirishga harakat qilamiz.