Сифатни бошқариш рақобат курашида корхонани муваффақиятини таъминловчи омил сифатида

Маҳсулот сифатини бошқариш харажатлари

№	Сифат бошқарувида вужудга келадиган харажат турлари	Ўзгарувчан харажатлар	Доимий харажатлар	Таннарх харажатлари
1.	Дефект ва браклар	+	-	+
2.	Материал харажатлар	+	-	+
3.	Ишчи кучи харажатлари	+	+	+
4.	Малака ошириш харажатлари	-	+	-
5.	Маҳсулот дизайнини яхшилаш харажатлари	-	+	-
6.	Лаборатория ва синаш харажатлари	Ярим доимий харажатлар		+
7.	Сифатни яхшиловчи патент ва янгиликларни сотиб олиш харажатлари	-	+	-
8.	Сафар харажатлари	-	+	-
9.	Сифатни ошириш билан боғлиқ ташкилий харажатлар	-	+	-
10.	Сифатни ошириш билан боғлиқ асосий воситаларга қўшимча сарфлар ва ҳ.к.	Ярим доимий харажатлар		+

Сифатнинг одатий харажатлари

Умумий тарзда олганда, сифат харажатлари қуйидаги турларга бўлинади:

1. 
   Сифатнинг мақбул даражаси Сифатнинг мақбул даражаси - бу сифат, харажатлар нарх, таннарх ва фойда ўртасидаги боғлиқликни акс эттирувчи маҳсулот сифати кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Сифатнинг мақбул даражасини аниқлашда ишлаб чиқариш ва сифатни ошириш билан боғлиқ омиллар таҳлили мухим ўрин тутади. Сифатнинг мақбул даражасини қуйидаги иккита расм орқали янада чуқурроқ ўрганиш мумкин (-расмлар).
   

Сифатнинг мақбул даражасини биринчи
кўриниши
Юқоридаги расмда таннарх ва нарх ўртасидаги боғлиқликни маҳсулот фойдасига таъсири ёрдамида мақбул сифат даражасига эришиш йўналиши кўрсатиб ўтилган. Унда Qi ва Q2маҳсулот сифатига сарфланадиган харажатларни ўзгариши эвазига фойда миқдорини ҳам ўзгаришини англатади. Qo эса маҳсулот сифатини маълум бир даражасида фойдани максимал бўлишини кўрсатиб беради. Яъни сифатнинг мақбул даражаси бўлиб ҳисобланади. Мазкур мисолда маҳсулот таннархи ва нархини ўсиши сифатни ўсишига пропорционал тарзда боғланган. Лекин истеъмолчилар юқори нархли маҳсулотларни сотиб олганда кўра, ўз эҳтиёжларини қондирадиган маҳсулотни арзонроқ сотиб олишни истайдилар. Шунинг учун, маҳсулот сифати, таннархи ва нархини максимал ошириб борган билан бозор талабини қонбира олмаслик ҳам мумкин. Корхонанинг маркетинг стратегиясида ушбу масалалар батафсил кўриб чиқилиши зарур.
Қуйидаги расмда ҳам сифат ва харажат ўртасидаги боғлиқлик иккинчи ёндошув билан кўрилган.
Сифат даражаси ошиб борганда маҳсулотни ишлаб чикариш учун қилинаётган харажатлар бошида секин ошади (1-эгри чизиқ), чунки ишлаб чикариш берилган талабларни осонлик билан бажаради. Кейинчалик, сифат даражаси ўсиши билан харажатлар кескин ошиб кетади. Охири шундай чегарага етиб борадиларки, харажатлар чексизликка интилади. Бу ҳолда на жиҳозлар, на ишчилар сифатни ошира оладилар.

Сифат ва харажат ўртасидаги боғлиқлик

Шу билан бир вақтда сифат даражаси ошганда маҳсулотдан фойдаланиш пайтидаги харажатлар камаяди (2-эгри чизиқ). Бошида улар кескин, кейинчалик аста-секин камайиб боради. Бу ерда ҳам сифат даражаси ошиши билан маҳсулотдан фойдаланиш пайтида харажатлар камайишига олиб келмайдиган чегарага етиб келамиз.
Йиғинди харажатларга келганда (3-эгри чизиқ), улар сифат даражаси ошиши билан бошида камайиб боради ва сифат мақбул даражасида бўлганда, минимал булади.
Ундан кейин, сифат даражаси мақбулдан юқорилаганда йиғинди харажатлар ошади. Охирида улар чексизликка интилади.
Ишлаб чиқарувчи корхоналар маҳсулот таннархини камайтиришга интилиб, айрим холларда маҳсулот сифатини пасайтириб юборишади. Бу ҳолда фойдаланиш пайтида истеъмолчининг харажатлари ошиб кетади. Шунинг учун ишлаб чиқарувчининг сифатли маҳсулот чикаришга қизиктириш мақсадида чиқарилаётган маҳсулотдан фойдаланиш харажатларини унга юклаб қўйиш керак.
Шундай қилиб, маҳсулот сифатини мақбул даражасига эришиш биринчи даражали мухим масаладир. Бу-сифатни бошқариш тизимининг асосий мақсадларидан биридир.
Сифатни таъминлашда харажатлар калькуляциясининг қуйидаги усуллари фарқланади:

1. 
   Сифатга харажат калькуляция усули маҳсулот сифатининг ўзига сарфланган харажатларни аниқлашга асосланган. Бу харажатларни ички ва ташқи турларга бўлишга қаратилади. Бунда маҳсулотни дефект ва бракларини камайтиришга ички ва ташқи харажатлар ҳисобга олинади. Яъни харажатлар калькуляция қилинаётганда профилактика, баҳолаш ва дефектни ҳисобга олади. Профилактика ва баҳолаш учун харажатлар фойда келтиради, дефект учун харажатлар эса зарар ҳисобланади.
   
2. 
   Жараёнлар билан боғлиқ бўлган харажатлар калькуляцияси усули ҳар бир жараёнга мувофиқ ва номувофиқ келувчи қийматлар тушунчасига асосланган. Бунда:
   

• 
  Мувофиқлик қиймати - мавжуд жараёнларни тўхтамасдан ишлаши шароитида истеъмолчиларнинг барча талабаларини қондириш мақсадида амалга оширилган харажатлар. Бу харажатлар дефект ва браклар бўлмаган шароитда сифатни яхшилаш учувн амалга оширилади.
  
• 
  Номувофиқлик қиймати - мавжуд жараёндаги хатоликлар учун харажатлар. Бу харажатлар сифатни яхшилаш учун ёки дефектларни камайтириш учун амалга оширилади.
  

3. 
   Сифатнинг пастлиги шароитида йўқотишларни аниқлаш усули. Мазкур ёндошувда сифатнинг пасайишига олиб келган сабаб сифатида ички ва ташқи ҳамда материал ва номатериал йўқотишларга асосий эътибор қаратилади.
   

Бу ерда:

1. 
   сифат назоратига харажатлар;
   
2. 
   ишлаб чиқаришнинг асосий харажатлари;
   
3. 
   дефект натижасидаги йўқотишлар;
   
4. 
   ишлаб чиқаришнинг жами харажатлари
   

Маҳсулот сифатида харажатлар ҳисоби

Типик ички номатериал йўқотишлар эргономик кўрсаткичларнинг қондирилмаганлиги ёки имкониятлардан фойдаланилмаганлиги оқибатида маҳсулотларни ишлаб чиқаришга қайтадан берилганлиги сабабли меҳнатнинг ишлаб чиқарувчанлигини пасайиш натижаси саналади. Материал йўқотишлар дефектлар натижаси ҳисобланган ташқи ва ички харажатларни ўзида акс эттиради.

6. 
   Маҳсулот сифатини бошқариш мезонлари ва сифат
   

кўрсаткичлари
Сифатни бошқариш масаласидан келиб чиқиб, зарурий хусусиятларни бошқариш мезонларидек қабул қилиш мумкин. Мисол учун, материаллр сарфланишни камайтириш керак бўлса, мезон сифатида машинанинг массаси қабул қилинади. Ишончлиликни ошириш керак бўлса, мезон сифатида машинани тўхтаб қолмаслиги ва бошқалар қабул қилинади.
Айтиб ўтилган мезонлар техникавий мезонларга киради ва улардан кенг фойдаланилади. Лекин улар хусусий мезонлардир. Уларда сифатга эришиш учун сарфланадиган харажатларни бахолаш назарда тутилмаган. Буларсиз маҳсулот сифатини бошқариш тизими самаралилигини бахолаб бўлмайди. Шунинг учун сифатни бошқаришда
I и и и
маҳсулот сифати техникавий ва иқтисодий хусусиятларни жамлайдиган мезонлардан фойдаланиш керак.
Бирлик сифат кўрсаткичлари маҳсулотнинг битта хусусиятини характерлайди (тезлик, қуввати ва шу кабилар).
Маҳсулотнинг нисбий сифат кўрсаткичи - сифатнинг икки бир хил кўрсаткичларини вақт давомийлиги нуқтаи назаридан ўзаро нисбати тушунилади. У фоиз ва коэффициентларда ҳисобланиши мумкин.
Кс=Ксиф/ Ксифбаза
Бу ерда:
Кс - сифатнинг нисбий коэффициенти
Ксиф - сифати баҳоланаётган маҳсулотнинг бирлик сифат кўрсаткич
Ксифбаза - сифати баҳоланаётган маҳсулотнинг асос қилиб олингина даврдаги бирлик сифат кўрсаткич
Мажмуавий сифат кўрсаткичлари маҳсулотнинг бир қанча хусусиятларини жамини характерлайди (ишончлилик, узоқ муддатлилик, таъмирбоблиги, бузилмаслик, чидамлилик ва шу каби лар). Мажмуавий сифат кўрсаткичини баҳолаш учун функцияли усулдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
К = f(n, bi, ki), i = 1,2,3, ,ni
Буерда:
К- сифатнингмажмуавийкўрсаткичи;
n - ҳисобгаолинаётганкўрсаткичларсони;
bi - сифатнингi-кўрсаткичикоэффициентинингқиймати;
ki - сифатнингi-кўрсаткичи.


Интегралсифаткўрсаткичлари-бир бирига мос келувчи иқтисодий ва техник кўрсаткичлар йиғиндиси орқали акс этади(маҳсулотни экспулатация қилишдан олинадиган умумий унумли самара, буюмларни ишлаб чиқиш ва ишлатишдаги умумий харажатлар ва шу кабилар).
Бу ҳолда маҳсулотни интеграл сифати тушунчаси қўлланилади. Маҳсулотниг интеграл сифати деб маҳсулотдан фойдаланиш самараси йиғиндисининг маҳсулотни ишлаб чиқиш ва фойдаланишга сарфланадиган харажатлар йиғиндисига бўлинади.
Кн=Э/(Зс+Зэ)
Э-маҳсулотдан фойдаланиш самараси йиғиндиси
Зс- маҳсулотни ишлаб чиқиш учун қилинган ҳаражатлар.
Зэ- маҳсулотдан фойдаланишдаги ҳаражатлар.
Сифатнинг интеграл кўрсаткичи фойдали хусусиятлар ўсишига ҳам, фойдали хусусиятлар ўсишига сарфланадиган ҳаражатлар ўзгаришига ҳам сезгирлик билан жавоб беради.
Одатда интеграл кўрсаткич вақт ўтиши билан катталашади, чунки хусисиятлар маҳсулотни техникавий такомиллаштириш ва замонавийлаш туфайли яхшиланади харажатлар эса маҳсулотни ишлаб чиқариш ва ундан фойдаланиш пайтида иш унумдорлиги ўсиши ҳисобига камаяди.
Маҳсулот хоссаларини характерловчи сифат кўрсаткичларининг ўлчов бирлиги бирлик, комплекс, аниқловчи ва интеграл турларга бўлинади.
Сифат кўрсаткичлари турли хил бўлганлиги учун маҳсулот сифатини иложи борича янда яхшироқ кўрсатиб туриши учун ҳар бир маҳсулот тури бўйича мос келувчи кўрсаткичлар номенклатурасини танлаш лозим.
Сифатнинг мажмуавий кўрсаткичларидан бирига тайёрлик коэффициенти мисол бўла олади. У бир пайтнинг ўзида буюмнинг бузилмаслик ва таъмирбоблигини кўрсатиб беради. У қуйидаги формула билан топилади: