Sintaksis haqida ma’lumot Reja: Bosh bo’laklar

To’ldiruvchi 
va 
uning 
ifodalanishi.
Gapning biror bir bo’lagiga boshqaruv yo’li bilan bo\lanib, uning 
ma’nosini to’ldirib keluvchi gap bo’lagi to’ldiruvchi deb ataladi.
Boshqaruvchi sozning talabiga ko’ra to’ldiruvchi biror kelishikda 
(qaratqichdan tashqari) bo’ladi yoki ko’makchi bilan keladi.
Masalan:
U olim va fozil odamlar bilan suhbatlashishdan zavqlanar edi. 
(M.Osim). 
Bilim 
manbai-kitobni 
seving.
To’ldiruvchi egaga, aniqlovchiga, boshqa bir to’ldiruvchiga ham 
bo’lanib kelishi mumkin. Bunday hol ko’pincha ega aniqlovchi, 
to’ldiruvchining sifatdosh va harakat nomi bilan ifodalanganida ro’y 
beradi.
Masalan:
1. 
To’diruvchining 
egaga 
bog’lanib 
kelishi
Gulni 
sevgan 
tikanni 
ham 
sevadi.
2. 
To’ldiruvchining 
aniqlovchiga 
bo’lanib 
kelishi
Betga 
aytganni 
zaxri 
yo’q.
3. 
To’ldiruvchining 
to’ldiruvchiga 
bo’lanib 
kelishi

---

Predmetning belgisini bildirgan ikkinchi darajali bo’lak aniqlovchi 
deyiladi. Aniqlovchi predmetning sifatini, rang-tusini, xususiyatini, 
mazasini, shklini, xajmini, miqdor-darajasini yoki qarashliligini 
bildiradi. Shu bois aniqlovchining so’roqlari turlichadir: qanday? 
Qancha?, qanaqa?, qaysi?, nechanchi?, kimning?, nimaning?, qaerning? 
va 
boshqalar.
Aniqlovchi doim aniqlanmishga bog’liq holda qo’llanib, undan oldin 
keladi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish birgalikda aniqlovchili birikmani 
tashkil 
qiladi.
O’zbekistnning joshqin, sho’h bahori cho’lga gul va ko’kat sepini yoydi. 
(O).
Mazkur misolda O’zbekistnning (qaerning?) qaratqichli aniqlovchi, 
joshqin, 
sho’h 
(qanday?) 
sifatlovchi 
aniqlovchidir.
Aniqlovchi 
ikki 
xil 
bo’ladi.
1. 
Sifatlovchi 
aniqlovchi.
2. 
Qaratqich 
(ko’rsatuvchi) 
aniqlovchilar.
3. 
Sifatlovchi 
aniqlovchilar.
Predmetni belgisini, vaqtga va o’ringa munosabatini, miqdor,tartibini 
bildiradigan aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar deyiladi. Sifatlovchi 
bog’lanib kelgan so’z sifatlanmish deyiladi. Masalan: Soyning tagida 

---

kom-kok suv oqib o’tadi. Bunda kom-kok sifatlovchi, suv esa 
ifatlanmishdir.
Ish-harakatning qaytarzda bajarilishini, sabab yoki maqsadini, uning 
bajariishi bilan bog’liq bolgan o’rin va paytni bildiruvchi gap bo’lagi hol 
deyiladi. Hollar qanday?, qanday qilib?. Qaytarzda? Qachon?, 
qachongacha?, qaerda?, qayerdan?, qancha?, nima maqsadda? Kabi 
so’roqlaridan 
biriga 
javob 
beradi.
Hol ravish, ravishdosh, jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigidagi ot yoki 
ko’makchili ishlatilgan ot bilan, shuningdek, taqlid so’z, son bilan 
ifodalanadi.
Ravish asosan, hol vazifasida keluvchi so’z turkumidir. Gapda asosan 
hol 
vazifasida 
qo’llanish 
ravishdosh 
uchun 
ham 
xosdir.
Hol hamma vaqt ham kesimga bog’lanavermaydi, u gapning boshqa 
bo’lagiga 
bog’lanishi 
ham 
mumkin.
Masalan: Uzoqda qop-qorayib turgan tog’ning usti ko’rindi. (A.K). 
Tashqirida o’tirgan ayollarni ham qotib-qotib kulgani ichkariga eshitildi.
Birinchi gapda hol (uzoqda) aniqlovchiga (qop-qorayib turgan) ikkinchi 
gapda esa hol (qotib-qotib) egaga (kulgani) bog’lanib kelgan.
Hollar 
ma’nolarga 
ko’ra 
bir 
necha 
turlarga 
bo’linadi:
1. 
Ravish 
holi.

---

2. 
O’rin 
holi.
3. 
Payt 
holi.
4. 
Sabab 
holi.
5. 
Maqsad 
holi.
6. 
Miqdor 
daraja 
holi.
Ravish 
holi
Ish – harakatning qay tarzda bajarilishini yoki qanday bo’lishini 
bildiradi. Ravish holi ish – harakatning qanday bajarilishini bildirib 
kelganda, qanday? Qanday qilib? So’roqlarining biriga javob bo’ladi.
O’rin holi harakat bo’lishidagi eng so’nggi chegarani ifoda qilib, -gacha, 
-ga,
-qadar, 
-ga 
dovur 
kabi 
formada 
kelishi 
mumkin:
Sayohatchilar 
Hamzaobodga 
qadar 
mashina 
bilan 
borishdi.
3. Harakatning boshlanish o’rnini ifoda qilib, qaerdan so’rog’iga javob 
bo’ladi. Bu hol chiqish kelishigidagi so’z bilan shuingdek, ko’makchili 
ishlatilgan so’z bilan ifodalanadi: qirdan g’ir- g’ir shabada esadi.
Payt 
holi.
Ish-harakatning bajarilish payitini, uning chegarasini bildirib, qachon? 
Qachongacha?, qachondan beri?, kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi.
Payt holi payt ravishi bilan, o’rin, chiqish, jo’nalish kelishigidagi so’z 

---

bilan, ko’makchi ishlatilgan so’z bilan, birikma bilan ifodalanadi.
Payt 
holi.
1. Harakatning bajarilishidagi paytni bildiradi. Kechqurun xayat a’zolari 
yana 
klubga 
to’plandilar.
2. Harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi. Bunda hol “payt
bildiruvchi so’z + ga dovur”, “payt bildiruvchi so’z + ga qadar”, 
shaklida 
bo’ladi
Sabab 
holi.
Ish harakatning bajarilish sababini bildirib, nimaga? Nima sababli?, 
so’roqlaridan 
biriga 
javob 
bo’ladi.
Sabab holi vazifasidagi so’z kopincha uchun, sababli, tufayli kabi 
ko’makchilar 
bilan 
keladi.
Maqsad 
holi.
Ish harakatning bajarilishidagi maqsadni bildirib, nima uchun?, nimaga? 
Nima maqsadda?, kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi.
Masalan: Nozimbek qishloq ahli turmash-tarzini tekshirish uchun yo’lga 
chiqdi.
Maqsad holi jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, maqsad ravishdoshi bilan 
ham 
ifodalanadi.
Miqdor 
– 
daraja 
holi.

---

Ish Harakatning bajarilishini miqdor va daraja jihatidan aniqlab qancha? 
Qanchalik? Nech marta? Qanchalab? kabi so’roqlarning biriga javob 
bo’ladi.
Miqdor – daraja holi ko’pincha miqdor – daraja ravishlari bilan 
ifodalanadi.
Masalan: 
Ko’p 
bilgan 
oz 
so’zlar. 
(maqol).
Sonlar ayrim hollarda marta so’zi bilan kelib, gapda miqdor – daraja holi 
bo’lib 
keladi.
Masalan: Notanish yo’lovchi Manzuraning yuziga bir-ikki marta 
erostidan 
qarab 
qo’ydi.
Yoki:
Bugun qurilishda odam kundagidan ikki-uch marta ko’p edi. Miqdor 
daraja 
holi 
birikma 
bilan 
ham 
ifodalanadi.

---

---