Sobitjon Inog’omov farmasevtik qurilmalarida

 
Monometrik termometrlar
Manometrik termometrlar gazlarni (havo, ammiak, karbonat angidrid gazi, 
oltingugurt, metan va boshq.) bosim qiymatlarini o‘zgarishi asosida ob’ektning 
haroratini o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Manometrik termometrlarni analogik 
bo‘lgan boshqa harakat prinsipdagi uzatgichlar bilan taqqoslagandagi 
ustivorliklariga parametrlarni masofadan turib o‘lchashlarda qo‘shimcha energiya 
manbaidan 
foydalanmaslik 
imkoniyatlari; 
konstruksiyasini 
soddaligi 
va 
ishlatilayotganda katta ishonchliligi; shkalasini bir tekisdaligi; portlash xavfini 
mavjud emasligi; tashqi elektr magnit maydoniga sezuvchanligi yo‘qligi kiradi.
Manometrikik termometrlar (1.4-rasm) germetik yopiq termosistemadan 
(termoballon, ulovchi masofaviy kapillyar, egiluvchan sezgir element) hamda 
ko‘rsatuvchi yoki yozib oluvchi qurilmadan tuzilgan. Manometrik termometrlar 
termostatlarni to‘ldiruvchilariga qarab uch turda tayyorlanadi: gazli - azot bilan; 
suyuqlikka xos – polimetilsiloksanli suyuqliklar bilan; kondensatsion (bug‘-
suyuqlili) 
- 
atseton, 
metil, 
freon 
xloridi 
bilan. 

---

22
1.4-rasm. Manometrik termometr qurilmasini sxemasi: 
1 -termoballon; 2 - quyruqcha; 3 - kapillyar; 4 – manometrik trubka (prujina); 5 – 
tishchali g‘ildirak, mil bilan biriktirilgan; 6 – spiralli prujina, tishchali 
ilintirgichdagi lyuftni bartaraf etishga xizmat qiluvchi; 7 –tortish uchun 
mo‘ljallangan o‘q (tyaga); 8 –tishli sektor. 
Termoelektrik termometrlar 
Termoelektrik termometr deb himoya armaturasi bilan ta’minlangan
termoparaga aytiladi. Termoparalarni ishlash prinsipi quyidagilarga jamlangan: 
Agar ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan yopiq zanjir tashkil etilsa va uni 
biror qo‘shilish joyi (spay) qizdirilsa, unda elektr toki vujudga keladi. Turli 
xildagi sim o‘tkazgichlar- A va V termoelektrodlardan tarkib topgan yopiq
bo‘lgan elektr zanjiri (1.5a-rasm) termoelement (termopara) hosil qiladi. 
O‘lchanadigan muhitga botirilgan spay terpoparani ishchi yoki qaynoq spayi 
deyiladi; ikkinchi spay esa erkin va sovuq nomini oladi.
1.5-rasm. Termoelektrik zanjirlarni sxemasi: 
a - ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan tuzilgan zanjir; b – termopara 

---

23
zanjiriga uchinchi o‘tkazuvchini ulash sxemasi.
A va V o‘tkazgichlaridan iborat yopiq zanjirning, spay t va t
o
haroratgacha 
qizdirgandagi jamlanma elektr harakatlantiruvchi kuchini quyidagi tenglama bilan 
ifoda ettirsa bo‘ladi. :
bunda, E
AB
(t,t
o
) –termoparani jamlanma t.e.m.s.; e
AB
(t), e
BA
(t
o
) –o‘tkazgichlar 
tutashgan joylarda paydo bo‘lgan potensiallar.
E e indekslari elektr yurituvchi kuchning yo‘nalishlarini ko‘rsatadi: A dan V 
ga yoki V dan A ga. Indekslar tartibini o‘zgarishlarida, masalan, e
VA
0 simvolda 
belgi ham o‘zgarishi kerak, ya’ni: 
e spaylarning potensiali haroratga bog‘liq bo‘lgani tufayli, qo‘shilish joyni 
haroratlari turlicha bo‘lgan ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan iborat
zanjirda kuzatiladigan elektr yurituvchi kuchning jamlanma t va t
o
haroratlari 
funksiyasini farqlariga teng:
Spaylardan birini haroratini doimiy ravishda ushlab turgan holda, masalan,
o t
0
=const, ya’ni f
2
(t
o
)=const kabi taxmin qilib quyidagini olamiz: 
bunda f(t)=f
1
(t) -const. 
Shunday qilib, agar ushbu termopara uchun eksperimental, ya’ni
darajalashtirish yo‘li bilan oxirgi bog‘liqlik (*) topilgan bo‘lsa, unda noma’lum 
haroratni o‘lchash, termoparani uncha katta bo‘lmagan (1
o
S ga 0,01 – 0,06 mV) 

---

24
lekin o‘lchash asbob vositasida o‘lchashga etarli bo‘lgan t elektr yurituvchi 
kuchni aniqlashga olib keladi. Termopara zanjiriga uchinchi o‘tkazgichni 
kirititishda (1.5b-rasm), agar oxirgisini nixoyalari bir hil haroratga ega bo‘lsa, 
termoparani elektr yurituvchi kuchi o‘zgarmaydi (shuni o‘zi bir qancha 
o‘tkazgichlarga ham tegishli). 
Qoida bo‘yicha, termoparalar erkin spayni t
o
=0
o
C haroratida darajalanadi.
Haqiqatdan ham terpoparani sovuq spaylarini harorati 0 
o
S da farqlanadi. 
SHuning uchun xaqiqiy haroratni topish uchun tenglama bo‘yicha tuzatma 
kiritiladi:
bunda E
AB
(t,t
o
) –spaylarni ishchi t va erkin t

o
haroratlarida termoparada hosil 
bo‘lgan elektr yurituvchi kuch; E
AB
(t

o
,t
o
) -ishchi t va erkin t

o
spayni haroratlarida 
termoparada hosil bo‘lgan elektr yurituvchi kuch. t

o
>t
o
bo‘lganda tuzatma E(t

o
,t
o 
) plyus ishoraga, t

o

o
 bo‘lganda esa minus ishoraga ega bo‘ladi. 
 
Konstruktiv jihatdan termopara o‘zida xar xil metalldan tayyorlangan ikkita 
simni bir-biriga ulanishi asosida hosil qilinadi, ularni qizdirilgan oxirgi uchlari
burab qayriladi keyin esa kavsharlanadi yoki payvanlanadi (1.6-rasm).
1.6-Texnik termoparalar: 
A-tTPP termopara; b-TXK va TXA termoparalar; 1- ishchi spay; 2- chinni ximoya 
g‘ilof ; 3 chinni trubka ; 4-metallik trubka; 5-termoelektrodlar; 6- chinni 
marjonlar; 7- harakatlanmaydigan shtutser. 

---

25
Termoelektrodlar odatda bir kanalli yoki ikki kanalli chinni trubkalar bilan 
izolyasiya qilinadi va himoyalovchi g‘ilofga joylashtiriladi. Tashqi zanjirda 
termoelektrodlarni birlashtirish uchun termoparalarning elektrizolyasiyalovchi 
materialdan tayyorlangan qalpoqchalari xizmat qiladi. 
Atrof-muhit haroratini o‘zgarishining vujudga kelgan elektr yurituvchi kuch 
kattaligiga ta’sirini bartaraf etish uchun termoparani bo‘sh bo‘lgan uchlarini 
termostatlashtiriladi yoki maxsus kompensatsiyalovchi qurilma qo‘llaniladi.
Termoparalarni ikkilamchi asboblar bilan biriktirish termoelektrodli simlar 
orqali amalga oshiriladi. Simlar termoparalarni o‘zi tayyorlangan materiallardan
yoki termoparani elektr yurituvchi kuchiga teng bo‘lgan, 100
0
S haroratda uni 
elektr yurituvchi kuchini oshirib beradigan boshqa qotishmalardan tayyorlanadi.
Haroratni o‘lchash uchun termopara majmuasida ikkilamchi asboblar 
sifatida, qoidaga ko‘ra laboratoriga xos yoki avtomatik potensiometrlar yoki
millivoltmetrlardan foydalaniladi.
Seriyali chiqariladigan termoparalarning asosiy ma’lumotlari 1.1-va 1.2-
jadvallarda keltirilgan (qavsda o‘lchashning qisqa rejimida o‘lchashni yuqori 
chegaralari ko‘rsatilgan). 
1.1
-jadval 
Seriyali 
chiqariladigan 
termoparalarni 
 
turi
Darajalanishni 
ifodalanishi va 
nomlanishi 
 
O‘lchashning oraliqlari
 
t.e.d. 
t
o
=0 
o
S 
t=100
o
C
 
quyi
yuqori
TXK
 
XK(xromel-
kopel)
 
-50 
o
S
 
600 (800) 
o
S
 
6,95 mV
 
TXA
 
XA (xromel-
alyumel)
 
-50 
o
S
 
1000 (1300) 
o
C
 
4,1 mV
 
TPR
 
PR-30/6 
(platinorodiy 
30% 
platina 6%)
 
+300 
o
S
 
1600 (1800) 
o
S
 
0 mV
 
TPP
 
PP-
1(platinorodiy 
-20 
o
S
 
1300 (1600) 
o
S
 
0,643 mV
 

---

26
10%-platina)
 
Ba’zir bir termoparalarni standart darajalashtirish tavsiflari 1.2-jadvalda 
keltirilgan. 
1.2
-jadval
t, 
o
S 
darajalashtirish
0 
20 
40 
50 
60 
80 
100 
200 
300 
XK 
0 
1,31 
2,66 
3,35 
4,05 
5,48 
6,95 
14,66 
22,91 
XA 
0 
0,80 
1,61 
2,02 
2,43 
3,26 
4,10 
8,13 
12,21 
PP-1 
0 
0,112 
0,234 
0,299 
0,368 
0,500 
0,643 
1,436 
2,314