Soib begmatow saz 6-njy synp üçin derslik

Gyrgyz halk sazy. Gyrgyzlar türki halk-
lar toparyna girip, etnik taýdan gazaklara 
ýakyn hasaplanýar. Gyrgyz sazynda giň 
manydaky aýdym žanryna «Ir» diýip aý-
dylýar. Şol sanda, bu şekil dürli şertler we 
däpler bilen bagly bolan aýdymlarda giňden ulanylýar.
Munda zähmet, dürli däp-dessur, medeni we lirik keýpdäki 
aýdymlar hem-de nesihat berýän terbiýeçilik ähmiýetli aýdym-
lary hem aýdyp geçmek gerek. Gyrgyz halk sazynda dessan-
çylyk birneme gadymylygy bilen tapawutlanyp durýar. Maz-
mun taýdan köpräk rowaýata öwrülen gahrymançylyk mow-
zuglaryna esaslanýar. Munda legendar halk gahrymany «Ma-
nas» hakyndaky dessan örän meşhurdyr. Şolaryň hatarynda 
“Kyzjibek” dessany halkyň arasynda giň ýaýran.
Dombyra
Kobuz
Çangopuz

---

60
Dessan ýerine ýetirijilerini esasan «akym» we köplenç «ma-
nasçy» diýip hem atlandyrylýar.
Saz gurallary onçakly köp däl. Bu ýerde esasan çirtip ça-
lynýan «komuz», kemanly saz guraly «kilk», üflenip çalynýan 
saz guraly «çono» we «demir komuz» (worgan) atly saz gural-
lary döredijiligi hem milli ugur boýunça öz ösüşini dowam et-
dirip gelýär.
 
Gazak we gyrgyz halk sazlaryndan nusgalar diňläň.
Aşakdaky sazy dirižýorlyk edip, nota garap ýerine ýetiriň:
1. Gazak halkynyň ruhy medeniýeti köp taraplary bilen haýsy halka ýakyn gelýär?
2. Halk sazy gazak halk däpleri bilen ýugrulan ýagdaýda nähili žanrlar görnüşinde emele 
gelýär?
3. Çuňňur taryha eýe bolan «dessan» žanry we saz guralary hakynda aýdyp beriň.
4. Gyrgyz halk sazynyň häsiýetli taraplaryny aýdyp beriň.
9-njy tema. GÜNDOGAR HALKLARYNYŇ
PROFESSIONAL SAZYNYŇ MEŇZEŞLIGI
Bize mälim bolşy ýaly, dünýä halklary ozaldan biri-birleri 
bilen syýasy, sosial, söwda-satyk we medeni gatnaşykda bolup-
dyr. Her bir halkyň gözel, kämil we özboluşly däpleri, adaty, 
başga halklaryň däplerine öz täsirini ýetirýär. Muny biz häzir-
ki döwrümizdäki ýaşlarymyzyň arasynda günbatar estrada usu-
lyndaky saz žanrlarynyň ýaýramagy bilen deňeşdirsek dogry 
bolardy. Diýmek, geçmişden halklaryň dürli durmuş düzümler-
inde başga halk däplerine meňzeýän hadysa anyk bolýan eken. 
Biz şu faktory professional saz sungaty ulgamynda göz öňüne 
getirmäge çalyşýarys.

?!

---

61
Adatda, saz eseriniň «ady», «ses ha-
tary», «teksti» bolýar. Asyrlaryň dowamyn-
da halklaryň özara gatnaşyklarynda bolsa 
atlar (sözler), eserleriň düzüliş şekilleri, söz 
düzülişleri, saz gurallarynda meňzeşlikler 
köp bolupdyr. Şol sanda, mukamlaryň at-
larynda, umuman alanda bu düzüme ma-
komat diýilýär. Käbir halklarda özgeçe 
(hindilerde raga, magrib, araplarda nuba) 
atlan dyrylan bu saz görnüşi ýerli sazyň iň 
uly görnüşidir. Gündogar halklarynyň saz 
gurallary bilen hem örän köp meňzeşlikler bar. Şol sanda rubap 
sazy, geçmişde gündogar halklarynda «Rebaba», «Rabab» atlary 
bilen giň ýaýran. Tanbur sazy hem hindlerde – tampura, arap-
larda – tambura, uýgurlarda – tombur diýip atlandyrylyp ge-
linýär. Kakylyp çalynýan saz gurallary birnäçe gündogar halklar-
ynda daf, daff, dapp, def sözleri bilen duş gelşi ýaly, üflenip 
çalynýan sazlar hem naý, nýeý, neý, noý, surnaý bolsa – zurna, 
surna, romi diýip ulanylýar. Bu ýagdaý diňe olaryň atlarynda 
däl, eýsem sazlarynda hem aýdyň görnup durýar. Şuny aýratyn 
belläp geçmek gerek, ol hem bolsa, bular gündogar halklarynyň 
durmuş derejesi, dini, edýän işleriniň birliginden gelip çykandyr. 
Şol sebäpden, gündogar halklarynyň däpleriniň köp tarap larynda 
biz dürli meňzeşlikleriň bardygynyň şaýady bolýarys.
Gündogar halklaryň saz mirasyndan nusgalar diňläň.
Aşakdaky sazy dirižýorlyk edip, nota garap ýerine ýetiriň:


---

62
1. Mumtoz musiqada o‘xshashlik jihatlarini sanab o‘ting.
2. Maqomlar tizimida umumiy nomlanish qanday ataladi?
3. Sharq xalqlarining o‘xshash cholg‘ulari nomlarini aytib bering.