Soliq yuki sanoat ishlab chiqarish qulashi va jamiyat uchun sof foyda doirasida bir zarar, binobarin, mavjud soliq yangi yoki ortdi stavkalari joriy etish bo'yicha optimal ortiq tovarlar iste'moli kamroq

qilish borasida tub o’zgarishlarni amalga oshirishga kirishildi, soliq yukini kamaytirib borish

tendensiyasi amal qila boshladi. Biroq, shu bilan birga, soliq to’lovchilarning ayrim toifalariga juda

ko’p soliq imtiyozlari berila boshladiki, bu o’z navbatida, boshqa soliq to’lovchilar zimmasidagi

soliq yukining oshib ketishiga sabab bo’ldi. Ko’plab imtiyozlarning joriy qilinishi, tadbirkorlik

faoliyatining ayrim turlariga yengilroq soliqqa tortishni nazarda tutuvchi alohida (maxsus) tartiblar

belgilanishi iqtisodiyotning turli xil sub’ektlari o’rtasida soliq yuki notekis taqsimlanib qolishiga

olib keldi.

Prezidentimizning 2005 yil 7 yanvardagi «O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining yangi

tahririni tayyorlash to’g’risida»gi 2108-sonli Farmoyishi qabul qilinishi bilan respublikada soliq

islohotlarining yangi davri boshlandi. Farmoyishda qilinishi lozim bo’lgan asosiy vazifalardan biri

sifatida xo’jalik sub’ektlari zimmasidagi soliq yukini pasaytirish masalasi qo’yildi. 2005 yilda

yuridik shaxslar daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq stavkasi 18 foizdan 15 foizga tushirildi,

YaIТ stavkasi 31 foizgacha, mulk solig’i stavkasi esa 3,5 foizgacha kamaytirildi. Amalda jami 15,2

foizni tashkil etgan soliq va to’lovlar o’rniga 13 foiz miqdoridagi YaSТning joriy etilishi

tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda ayniqsa kichik korxonalar uchun muhim ahamiyatga ega

bo’ldi.

2006 yilgi iqtisodiy islohotlar markazida ham ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish uchun

mustahkam poydevor yaratish, birinchi navbatda, byudjet va soliq islohotlarini chuqurlashtirish,

soliq tizimini soddalashtirish va unifikatsiya qilish hamda soliq yukini yanada kamaytirish lozim,

deb topildi va bu maqsadga erishish uchun daromad (foyda) solig’i stavkasi sezilarli darajada, ya’ni

15 foizdan 12 foizga, YaIТ stavkasi 31 foizdan 25 foizga kamaytirildi. Qimmatli qog’ozlar

bozoriga qiziqishni orttirish va uning ishtirokchilari daromadlarini ko’paytirish maqsadida

dividendlar va foizlar bo’yicha daromad solig’i 15 foizdan 10 foizga tushirildi. Ekologiya solig’i va

savdo qilish huquqi uchun oylik yig’im bekor qilindi. Bundan tashqari, foyda solig’i bazasidan

ishlab chiqarish bilan bog’liq bir qator xarajatlar chiqarib tashlandi.

2007 yilda ham iqtisodiyotni rivojlantirishning hal qiluvchi asosiy vazifalaridan biri soliq siyosatini

yanada erkinlashtirishdan iborat ekanligi davlatimiz rahbari tomonidan ta’kidlandi va daromad

solig’i stavkasi 12 foizdan 10 foizga, YaSТ stavkasi 13 foizdan 10 foizga, YaIТ stavkasi 24

foizgacha kamaytirildi.

Hech mubolag’asiz aytish mumkinki, mamlakat soliq islohotlaridagi eng ulkan burilish 2008 yilda

ro’y berdi. Chunki, aynan shu yili respublikaning takomillashgan, yangi tahrirdagi Soliq kodeksi

amalga kiritildi. Yangi Soliq kodeksi mamlakat soliq siyosatining asosiy masalalari, xususan, soliq

turlari va ularning stavkalari, soliq va majburiy to’lovlar tasnifi, soliqqa tortish uslubiyoti asoslari,

soliq terminologiyasi, ayrim toifa soliq to’lovchilarni soliqqa tortish xususiyatlari va boshqa muhim

jarayonlarni o’zida mujassamlashtirdi. Natijada respublikamiz jahon soliq amaliyoti afzalliklarini

ma’lum darajada o’zida aks ettirgan zamonaviy soliq siyosatining huquqiy poydevoriga ega bo’ldi.

Soliq kodeksi mahalliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar, investorlar uchun kafolatlar va soliq

imtiyozlarining keng qamrovli va ayni paytda yaxlit tizimini shakllantirdi. Bu esa, mamlakatda

barqaror iqtisodiy o’sishga erishishda juda muhim ahamiyat kasb etadi.

Ayni paytda, «O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to’g’risida»gi Qonunning

2-moddasida hukumatga 2008–2009 yillar mobaynida «...zarur bo’lgan hollarda, O’zbekiston

Respublikasi Soliq kodeksining ayrim normalarini yanada takomillashtirishga qaratilgan takliflarni

belgilangan tartibda...» kiritish vazifasi yuklatildi. Bu esa soliq tizimining mamlakatda

o’tkazilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar chuqurlashtirib borilishi bilan hamohanglikda doimo

takomillashtirib borilishidan dalolat beradi.

Iqtisodiy islohotlarning 2008 yilga mo’ljallangan asosiy ustuvor yo’nalishlari qatoridan soliq yukini

kamaytirish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va unifikatsiya qilish masalalari ham o’rin oldi.

Хususan, davlatimiz rahbari 2008 yilda soliq sohasini yanada erkinlashtirish siyosati davom

ettirilishini belgilab berdi .

Respublikamizda soliq siyosatini takomillashtirish bo’yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar

natijasida iqtisodiyotda umumiy soliq yuki sezilarli darajada kamaydi.

Milliy iqtisodiyotda soliq yuki darajasining dinamikasini o’rgana turib, tabiiy bir savol tug’iladi:

soliq yukini yana necha foizgacha pasaytirib borish mumkin? Fanda soliq yukining og’irligi 30–33

foizga yetgunga qadar uning bu darajasi ishlab chiqarishning o’sish sur’atlariga salbiy ta’sir

ko’rsatmasligi isbotlangan. Bizda esa, soliq yuki 30 foizdan ham kamayib ketganligini ko’rib

turibmiz. Agar masalaga shu jihatdan yondashilsa, respublikamizda soliq yukining maqbul

darajasiga erishildi, deyish mumkin. Biroq, fikrimizcha, faqat makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlili

asosidagina xulosa chiqarish o’rinli emas.

Qiyosiy tahlil uchun xorijiy mamlakatlardagi soliq yuki darajalariga e’tibor beradigan bo’lsak,

ularning ko’pchiligida bu ko’rsatkich 30 foizdan yuqori, G’arbiy Yevropadagi bir qator

mamlakatlarda esa hatto 40–50 foiz atrofida ekanligining guvohi bo’lamiz.

Biroq, soliq yuki darajalarini bunday qiyoslash orqali to’g’ri xulosa chiqarib bo’lmaydi. Chunki,

yalpi soliq yukini aniqlashda hisoblangan soliqlar emas, balki byudjetga haqiqatda kelib tushgan

soliq summalari hisobga olinadi. Bu esa, soliqlar bo’yicha byudjetga to’lovsizlik muammosi

mavjud bo’lgan hozirgi sharoitda, hisoblangan, ammo byudjetga to’lanmagan soliq summalarining

yalpi soliq yuki tarkibiga kirmay qolishi va natijada uning past darajada shakllanishiga sabab

bo’ladi. Bundan tashqari, yalpi soliq yuki darajasining pasayganligi barcha tadbirkorlik sub’ektlari

uchun fiskal og’irlik qisqarganligini bildirmaydi. Buni hozirgi kunda respublikamizda soliq yuki

darajasi va taqsimoti bilan bog’liq qator muammolar mavjudligi bilan asoslash mumkin. Mamlakat

soliq tizimining juda ko’p soliq imtiyozlari va alohida soliqqa tortish tartiblariga asoslanganligi

tadbirkorlik sub’ektlari soliq yuki darajalarining bir-biridan keskin farqlanishiga olib keldi.

Rivojlangan mamlakatlarda esa bunday muammolar ma’lum darajada bartaraf qilinganligi sababli

byudjetga to’lovsizlik darajasi ham, soliq yuki taqsimotidagi tafovutlar ham juda sezilarsiz. Bunday

sharoitda alohida sub’ektning soliq yuki darajasi mamlakat miqyosidagi umumiy soliq yuki

darajasiga yaqinroq bo’lishi mumkin.

Soliq yuki darajasi va taqsimoti bilan bog’liq muammolarga batafsil to’xtaladigan bo’lsak, avvalo,

respublika soliq tizimi soliqqa tortishning umumbelgilangan va soddalashtirilgan maxsus

tartib(rejim)lariga asoslanganligini yoritib o’tish o’rinli.

Bir toifa soliq to’lovchilarga beriladigan soliq yengilligi boshqalar zimmasiga qo’shimcha yuk

bo’lib tushishi, faqat ayrim soliq to’lovchilarga hadeb imtiyozlar berish soliqqa tortish

tamoyillariga zid kelishi adabiyotlarda ko’p ta’kidlansa-da, mamlakatimizda soliqqa tortishning

alohida (maxsus) tartiblari soni yildan-yilga ko’payib bormoqda.

Hozirgi kunda mamlakatda soliqqa tortishning umumbelgilangan tartibidan tashqari quyidagilar

uchun maxsus tartiblar ham amal qiladi:

-

yagona soliq to’lovini amalga oshiruvchi korxonalar;

-

yagona yer solig’i to’lovchi qishloq xo’jaligi korxonalari;

-

qat’iy belgilangan soliqni to’lovchilar;

-

dehqon xo’jaliklari;

-

bozorlar;

-

gastrol-konsert faoliyati bilan shug’ullanuvchi sub’ektlar;

-

advokatlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi sub’ektlar.

Bunda soliqlarning soni, tarkibi, ob’ekti, bazasi, stavkalari, imtiyozlar, to’lov muddatlari va

boshqalar alohida tartiblar bo’yicha keskin farqlanadi. Maxsus tartiblar soliqqa tortishning

umumbelgilangan tartibidan o’zining imtiyozliligi yoki kuchaytirilganligi bilan ajralib turadi va shu

sababdan alohida tartibda soliq to’lovchilarning soliq yuki darajalarida sezilarli farqlanish

kuzatiladi.

Amaliyot tahlilining ko’rsatishicha, umumbelgilangan tartibda soliq to’lovchilar kesimiga asosan

yirik sanoat, qurilish, transport va aloqa korxonalari to’g’ri keladi. Kichik biznes sub’ektlari, savdo,

umumiy ovqatlanish, qishloq xo’jaligi korxonalari, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining ayrim

turlari bilan shug’ullanuvchi korxonalar soddalashtirilgan maxsus tartiblar bo’yicha soliqqa

tortiladi. Bunda foyda solig’i, QQS, mol-mulk, yer, suv resurslaridan foydalanganlik uchun

soliqlar, sotish hajmidan majburiy ajratmalar faqat umumbelgilangan tartibda soliq to’lovchi

korxonalar uchun amal qiladi. Soddalashtirilgan maxsus tartibda soliq to’lovchi tadbirkorlik

sub’ektlariga esa, tegishlicha, YaSТ, yagona yer solig’i, qat’iy belgilangan soliqlar ko’zda tutilgan .

Bundan tashqari, respublika soliq qonunchiligida tadbirkorlik sub’ektlarining ayrim toifalariga soliq

solishning o’ziga xos xususiyatlari ko’zda tutilganki, unga ko’ra, gastrol-konsert va advokatlik

faoliyati bilan shug’ullanuvchi sub’ektlar ayrim ijtimoiy to’lovlardan tashqari barcha soliqlardan

ozod qilingan .

Тahlillardan ma’lum bo’lishicha, mamlakat soliq tizimining umumbelgilangan va soddalashtirilgan

maxsus soliqqa tortish tartiblariga asoslanganligi tadbirkorlik sub’ektlari o’rtasida soliq yukining

notekis taqsimlanishiga olib kelgan.

Fikrimizcha, faqat quyidagi xususiyatlarga ko’ra yirik korxonalarni kichik tadbirkorlik

sub’ektlariga nisbatan yuqoriroq soliqqa tortish adolatli hisoblanadi:

-

birinchidan, yirik korxonalar mavjud infratuzilmadan, ya’ni davlatning ijtimoiy xizmatidan

ko’proq foydalanadi. Shu sababli, bunday korxonalar o’z foydasidan davlatga ko’proq soliq

to’lashi kerak. Bu esa ularga foyda solig’ining yuqoriroq stavkasini qo’llashni taqozo etadi;

-

ikkinchidan, yirik korxonalar katta mulkiy salohiyatga ega bo’lib, ularda yirik hajmdagi

asosiy fondlar va yer uchastkalari to’plangani uchun mulklar qiymatiga yarasha soliq

to’laydi;

-

uchinchidan, monopol tarmoqlar asosan yirik korxonalardan iborat bo’lib, yuqori foyda

olish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Bu korxonalar olingan monopol foydadan aksizlar,

qo’shimcha foyda solig’i, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqlar va maxsus to’lovlarni

to’laydi;

-

to’rtinchidan, rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitida kichik biznes va xususiy

tadbirkorlik davlatning iqtisodiy-ijtimoiy dasturlarini amalga oshirishda qulay vosita

bo’lgani uchun davlat tomonidan maqsadli qo’llab-quvvatlanadi. Shu sababli, ularga

nisbatan soliq ma’murchiligining soddalashtirilgan tartibi qo’llanadi.

Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda tenglik tamoyillariga qanchalik rioya qilinayotgani xususida ayrim mulohazalar.

Amaliyot nimadan darak bermoqda?

Gorizontal tenglikka taalluqli muammoni aynan bir turdagi faoliyatdan daromad olayotgan shaxslarni soliqqa tortish amaliyotida ham kuzatish mumkin. Masalan, amaldagi Soliq kodeksining 180-moddasida ayrim sohalar vakillari sohaga oid ish faoliyatidan tushadigan daromadlari bo‘yicha soliqdan ozod etilishi bayon etilgan. Xususan, sudyalar, prokurorlar, ichki ishlar xodimlari, mudofaa, xavfsizlik xizmati, bojxona va shu kabi sohalar vakillari soliq to‘lamaydilar. Ehtimol, mazkur sohalar budjetdan ta’minlangani tufayli shunday imtiyoz berilgandir? Ammo budjet tashkilotlari juda ko‘p-ku! Turli-tuman vazirliklar, qo‘mitalar, hokimliklar, ta’lim va tibbiyot muassasalari… Biroq ularda mehnat qilayotganlarning barchasi beistisno daromad solig‘i to‘laydi. Hatto soliq yig‘adigan idoralar xizmatchilari maoshlaridan ham soliq undiriladi. Oliy Majlis deputatlari ham muntazam ravishda daromad solig‘i to‘laydilar.

Xo‘sh, qanday asoslarga ko‘ra yuqorida zikr etilgan sohalar vakillari daromad solig‘idan ozod qilingan?

Bunday yengillik qo‘llanilishiga mazkur soha vakillarining maoshlari ko‘p emasligini vaj qilib ko‘rsatish mumkin. Ammo bu gap haqiqatdan yiroqligi hammaga ma’lum. Vaholanki, ular ham hamma qatori soliq to‘lasalar, maoshlari yanada ko‘payishi mumkin emasmi? Chunki ish haqini oshirmaslikka hech qanday to‘siq qolmaydi. Tilga olingan sohalar vakillarining ishi juda mashaqqatli, mas’uliyatli va jamiyat uchun ahamiyati katta ekanligini yana bir sabab sifatida keltirish mumkin. To‘g‘ri, ular kechani kecha, kunduzni kunduz demay ishlaydi. Lekin, aytaylik, shifokor, o‘qituvchi yoki quruvchi ham ulardan kam mehnat qilmaydi-ku! Demak, jamiyatda muhim bo‘lmagan soha yoki kasb mavjud emas; oddiy misol, hayotimizni uch-to‘rt oy sartaroshsiz tasavvur qilish mumkinmi?..

Ba’zan ayrim toifadagi shaxslar daromad solig‘idan asosli ravishda ozod qilinishi mumkin. Xorijiy davlatlar diplomatik vakolatxonalarining yoki xalqaro nohukumat tashkilotlarning xodimlari (ularning daromadlari o‘z davlatlari tomonidan soliqqa tortiladi), nogironlar, urush qatnashchilari, boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiya olmaydigan yolg‘iz ayollar shular jumlasidan. Biroq bizda soliq to‘lashdan ozod qilingan sohalar vakillarini bunday toifalarga ham kiritib bo‘lmaydi. Xullas, fikrimizcha, Soliq kodeksining 180-moddasini qayta ko‘rib chiqish darkor. Zero, jamiyat a’zolarining barchasi birdek soliq to‘lashi kattayu kichik soliq islohotlarida xolis va faol qatnashishiga zamin yaratadi. Bu borada tenglikka erishish mamlakatning soliqqa oid qonunchiligini umumjahon soliq amaliyoti darajasiga ko‘tarish sari tashlangan yana bir muhim qadam bo‘ladi.

Qonuniy, biroq nomaqbul

Jismoniy shaxs daromadlarini soliqqa tortishdagi gorizontal tengsizlik boshqa bir muammoni ham keltirib chiqarishi mumkin. U soliq to‘lovchilarning soliqdan qonuniy yo‘sinda qochishida, jumladan, jismoniy shaxslarning daromad solig‘i miqdorini qonuniy, lekin nomaqbul tarzda kamaytirishga intilishida namoyon bo‘ladi.

Muammoni hayotiy misol yordamida izohlashga harakat qilamiz. Tasavvur qilaylik, bir kishining mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi xususiy korxonasi bor. Aksariyat hollarda bunday shaxslar korxonaning ham ta’sischisi, ham rahbari sifatida faoliyat yuritadi. Unda korxona daromadlari muayyan qismini o‘ziga yo‘naltirishning ikki usuli mavjud:

Rahbar sifatida korxona daromadidan maosh olish.

2. Korxonaning ta’sischisi yoki aksiyadori sifatida kelayotgan foydadan o‘z ulushini dividend tarzida olish.

Bugun maoshga nisbatan eng yuqori soliq stavkasi 22,5 foizni tashkil etishini, dividendga nisbatan soliq yuki esa bor-yo‘g‘i 10 foizligini hisobga olsak, tabiiyki, tilga olingan shaxsda korxona daromadlaridan o‘z ulushini maosh shaklida emas, balki dividend tarzida olishga xohish paydo bo‘ladi. Shaxs korxonaning egasi va rahbari bo‘lgani sababli buni amalga oshirishi qiyin emas. U korxona rahbari sifatida o‘z maoshini kamroq belgilab, daromadni korxonadan asosan dividend shaklida olishga harakat qiladi. Shu tariqa maosh sifatida to‘lanib, 22,5 foiz miqdorda soliqqa tortilishi kerak bo‘lgan daromad sun’iy ravishda dividendga aylantirilib, undan 10 foizgina soliq to‘lanadi. Oydinlashyaptiki, soliq stavkalari o‘rtasidagi tafovut shunday nomaqbulliklarga yo‘l ochyapti.

Soliq bilan daromad orasidagi nomutanosiblik

Qayd etilganidek, amaldagi qonunchilikka binoan xususiy tadbirkorga nisbatan soliq tadbirkorlik faoliyati turiga qarab eng kam oylik ish haqining 1 dan 7 barobarigacha miqdorda oylik soliq to‘lovi shaklida amalga oshiriladi. Bunday tartib endigina tadbirkorlik boshlaganlar uchun mushkullik tug‘dirsa, faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yib olganlar uchun nihoyatda foydalidir.

Aytaylik, ikki kishi xususiy tadbirkorlik bilan mashg‘ul. Ular chakana savdo, ya’ni eng kam oylik ish haqining 7 barobarigacha bo‘lgan miqdorda soliq to‘lanishi talab etiladigan tadbirkorlik turi bilan band. Ularning biri — fuqaro A serg‘ayrat shaxs, lekin sohada yangi bo‘lgani tufayli tadbirkorlikdan tushadigan bir oylik o‘rtacha daromadi 2 million so‘mni tashkil etadi. Ikkinchi kishi — fuqaro B ish boshlaganiga ancha bo‘lgani, ko‘p mijozlar orttirgani boisidan bir oylik daromadi o‘rtacha 50 million so‘mni tashkil etadi. Shunga qaramay, soliq miqdori faoliyat turiga qarab avvaldan qat’iy belgilab qo‘yilgani tufayli fuqaro A va fuqaro B ning daromadlari qancha bo‘lishidan qat’i nazar, bir xil miqdorda soliq to‘laydilar va soliq yuki fuqaro A daromadining yarmidan ko‘prog‘ini, fuqaro B daromadining esa atigi ellikdan bir qismini tashkil etadi. Xulosa shuki, soliq miqdori qat’iy belgilab qo‘yiladigan bo‘lsa, daromad miqdori oshganidan keyin tadbirkorlik faoliyatidan tushadigan foydaning arzimas bir qismiga aylanib qolishi mumkin. Daromad oshaveradi, soliq hajmi esa o‘zgarmaydi. Nazariy jihatdan olganda ishbilarmon daromadining cheki yo‘q, u yuz so‘m ham, milliard so‘m ham bo‘lishi mumkin. Muayyan davr mobaynida 2-3 million so‘m daromad topgan shaxs bilan 100-200 million so‘m foyda olgan odamning bir xil miqdorda soliq to‘lashi haqida fikr yuritib ko‘ring. Daromad ortgani bilan soliq miqdori o‘zgarmasligidan davlat budjeti ziyon ko‘radi. Soliqning daromadga nisbatan bunday nomutanosibligi xususiy sektorning, ayniqsa, sanoat, sport, tibbiyot, huquq, arxitektura va qurilish jabhalarida yaqqol ko‘zga tashlanyapti.

Taklif va mulohazalar

Demak, ikki muammo — daromadlari bir xil bo‘lgan jismoniy shaxslarning turlicha miqdorda soliq to‘layotgani hamda daromadlari hajmi xilma-xil bo‘lgan fuqarolardan bir xil miqdorda soliq undirilayotgani gorizontal va vertikal tenglik tamoyillari buzilishiga sabab bo‘lyapti. Mazkur muammo yechimlari sifatida quyidagilarni taklif qilamiz.

Jismoniy shaxs daromadlarining barcha turlari, ya’ni maosh, tadbirkorlik faoliyatidan tushadigan foyda va mulkiy daromadlarni (ijara haqi, qarz foizi, dividend) bir xil stavkalar asosida soliqqa tortish amaliyotini joriy etish kerak. Bunda jismoniy shaxslarning ayrim turdagi daromadlari o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Jumladan:

Xususiy tadbirkorlik. Xususiy tadbirkorlik faoliyatidan tushadigan daromadlarga nisbatan soliq faqat sof foydaga qaratilishi lozim. Bunda tadbirkorga daromad olish bilan bevosita bog‘liq xarajatlarni foydadan chegirib tashlashga imkon berish zarur.

Ijaradan olinadigan foyda. Mulk boshqaruvidan tushadigan daromadga nisbatan soliq ham faqat sof foyda uchun qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. Bunda soliq to‘lovchiga mulkdan foydalanishga aloqador, rasman isbotlay oladigan xarajatlarni daromaddan chegirib tashlashga ruxsat berilishi kerak. Shuni ham e’tiborga olish kerakki, soliq tuzilmalariga har bir soliq to‘lovchi ijara xarajatlarining haqiqiyligini tekshirish qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun fuqaro ijara sarf-xarajatlarining haqiqiyligini isbotlagunga qadar soliq idorasi Shvetsiyada bo‘lgani kabi mazkur xarajatlarni ijara daromadining 30 foizi deb hisoblashi mumkin. Boshqacha aytganda, yil davomidagi jami ijara tushumini 10 million so‘m deb olsak, sof foyda 7 million so‘m deb topiladi va mazkur summa jismoniy shaxslarga belgilangan umumiy stavkalarda soliqqa tortiladi. Fuqaro ijara xarajatlari bundan ko‘pligini isbotlay olsa, shunga asosan soliq olinadigan foyda kamaytiriladi.

Dividend tushumi. Dividend daromadi shaxsning korxona foydasidan oladigan ulushi bo‘lib, korxona daromadidan soliq undirilishi orqali soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxs ixtiyoridagi dividendni yana bir bora soliqqa tortish bir daromadga ikki marta soliq solish muammosini paydo qiladi. Ushbu masalani jismoniy shaxs dividend daromadining bir qismini soliqqa tortish bilan hal qilish mumkin. Misol uchun, jismoniy shaxs dividend daromadining 75 foizigagina soliq solinishi mumkin. Bu borada Turkiya tajribasini qo‘llash to‘g‘risida ham o‘ylab ko‘rish kerak. Shu ham e’tiborga molikki, soliq qonunchiligini isloh qilish to‘g‘risidagi konsepsiyada yuridik shaxslar daromadiga nisbatan soliqni bekor qilish taklifi ham ilgari surilgan bo‘lib, u qabul qilingan taqdirda dividendni ana shunday yo‘sinda soliqqa tortishga ehtiyoj kolmaydi. Dividendlardan ham jismoniy shaxsning boshqa daromadlari kabi yagona soliq olinadi.

Jismoniy shaxslar (soliq rezidentlari) yillik daromadlari muayyan qismini daromad solig‘idan ozod qilish. Kasbi, ijtimoiy kelib chiqishi, iqtisodiy holati va daromad turidan qat’i nazar, barcha jismoniy shaxslar yillik daromadlarining belgilangan qismi soliqdan rasman ozod etiladi. Jismoniy shaxsning yillik daromadlarini soliqdan ozod etiladigan qismi ko‘pgina xorijiy davlatlarda daromadning imtiyozli miqdori, deb ataladi. Mazkur miqdor shaxsning yashash uchun zarur bir oylik mablag‘i summasidan kelib chiqqan holda belgilanishi mumkin. Masalan, ushbu summa bir oy uchun 1 million so‘m deb olinsa, soliq to‘lovchining bir yillik jami daromadining 12 million so‘mi soliqdan ozod qilinadi va daromadning ushbu summadan ortgan qismidangina soliq undiriladi. Daromad solig‘i shaxsning maoshidan yil davomida ushlab qolingan bo‘lsa, maoshning imtiyozli miqdoridan to‘langan soliq yil nihoyasida fuqaroga qaytariladi (mazkur tizimning ishlash mexanizmi, afzalliklari xususida kelgusi maqolamizda batafsil bayon qilishni mo‘ljallayapmiz). Bu uslubni amaliyotga joriy etish mamlakat soliq tizimini takomillashtirishda alohida ijobiy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Chunki:

Birinchidan, bu tizim norasmiy iqtisodiy faoliyat yuritib, soliq to‘lamayotgan kam daromadli jismoniy shaxslar ishi rasmiy tus kasb etishiga, ularning “pana”dan chiqib, asta-sekin mamlakat g‘aznasiga hissa qo‘shishlariga xizmat qiladi.

Ikkinchidan, bu tizim aholining kam ta’minlangan qatlami daromadlarining yashash uchun eng zarur qismi o‘zlarida qolishiga, binobarin, mazkur toifani ijtimoiy himoyalashga, ularning kambag‘allik changalidan qutulishiga imkon beradi.

Uchinchidan, daromadlarning imtiyozli miqdori amaliyoti qo‘llanilishi mamlakat soliq qonunchiligida ijtimoiy adolat, gorizontal va vertikal tenglik tamoyillari qaror topishiga zamin yaratadi. Undan barcha fuqarolar foydalansa-da, mazkur tizim, ayniqsa, shaxs daromadlari miqdori kamaygan davrlarda juda asqotadi.

To‘rtinchidan, mazkur mexanizmni joriy etish vositasida jismoniy shaxslarni soliqqa tortish amaliyotiga bosqichma-bosqich yillik soliq deklaratsiyasi tizimini olib kirish mumkin. Bunda daromadning imtiyozli miqdori tizimidan faqat yillik daromadlarini deklaratsiya qilgan shaxslargina foydalanishi belgilab qo‘yilishi kerak. Amaldagi Soliq kodeksining 34-bobida deklaratsiya tizimi haqida qoidalar bor. Lekin ular soliq to‘lovchilar uchun qulay va manfaatli emas. Soliq deklaratsiya tizimi fuqarolar uchun tushunarli, sodda, qulay bo‘lishi, bunda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanish imkoniyati yaratilishi lozim.

Beshinchidan, daromadning imtiyozli miqdori tizimining joriy etilishi mamlakat soliqchiligini jahon soliq amaliyotiga yaqinlashtirishga xizmat kiladi.

Xulosa o‘rnida

Soliq qonunchiligi jismoniy shaxslar daromad turlarining barchasiga nisbatan imkon qadar neytral va teng munosabatda bo‘lishi zarur. Shunda, birinchidan, soliqqa oid tartib-taomillarning muayyan iqtisodiy faoliyat turini asossiz rag‘batlantirmasligiga yoki aksincha, jazolamasligiga erishiladi. Fuqaro daromadlarini soliq omili emas, uning iqtidor va layoqatlari, bozordagi talab hamda taklif va boshqalar belgilay boshlaydi. Ikkinchidan, soliq to‘lovchilarning tegishli qonun hujjatlariga itoatkorligi, hurmati oshadi. Uchinchidan, budjetga jismoniy shaxslardan tushadigan soliq tushumlari ko‘payadi.