Somatik kasalliklar turlari, sabablari va oqibatlari “

II BOB PSIXIK JAROXATLARNING IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARINI NAMOYON BO’LISH XUSUSIYATLARI
2.1.Psixik jaroxatlar va bemor shaxsining xususiyatlari

Ko`prina holatlarda nevrozlarni, psixozlarni psixotik shakllaridan osongina ajratib olsa bo`ladi. Nevrozlarda ifodali ruhiy buzilishlar, masalan, gallyusinasiyalar, vasvasa g`oyalar, Kandinskiy — Klerambo sindromi, intellektual mnestik, katatonik, affektiv va boshqa sindromlar uchramaydi. Kasallik psixoz kasalliklardan farqli o`laroq, nevroz alomatlarida o’z aksini topadigan ruhiy shikastlanish vaziyati bilan bog`liqdir. Psixozlarga nisbatan qaraganda nevrozli bemorlarning odobi tartiblidir, nevrozlar jamoat tartibi buzilishiga, iqtisodiy moslashuvning birdaniga uzoq vaqt susayishiga olib kelmaydi. O`z xolatiga tanqidiy nuqtai nazardan qaraydi, kasallik belgilariga yotsirash seziladi. Nevrozli bemorlar o`z xohishlari bilan shifokorga murojaat etadilar. Psixozli bemorlarda atrof muhitni idrok qilish o`zgargan, nevrozda esa sezgi saqlangan. Ammo ko`pincha nevrozlarning differensial tashxisida ma`lum qiyinchiliklarga duch keladi. Bu nevrozsimon nevrotik sindromlar deb nomlangan sindromlar tufayli bo`lib, bu patopsixologik buzilishlarning eng kam maxsus belgilari xisoblanadi va ham ruhiy (shizofreniya, zaharlanish, infeksion, or­ganik psixozlarda), ham nevrologik kasalliklarda uchraydi.

Nevrozga o`xshagan sindromlar ko`pincha endogen (shizofreniya) yoki somatik (gipertoniya kasalligi, yurak, buyrak, jigar, oshqozon-ichak, qandli diabet kasalliklari), nevrologik (meningitlar, ensefalitlar, bosh miya o`smasi, miya zaxmi, avj olib boradigan shollik va b.) kasalliklarda namoyon bo`lishidan oldin yuzaga chiqadi. Nevrastenik yopishqoq va isterik buzilishlar bor, ammo tashqi ko`rinish ryo’bga chiqib shizofreniyaning maxsus alomatlari namoyon bulmasdan rivojlanishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga asosan nevrozsimon holatlarda ularni baholash uchun ehtiyotkorona va o`ylab ish tutmoq lozim. Tashxisni aniqlashtirish uchun ko`pgina anamnestik ma`lumotlar, uzoq kuzatish, qunt bilan so­matik va nevrologik hamda laboratoriya, rentgenologik, elektrofiziologik tekshirishlar olib borish lozim bo`ladi. Tashxis qo`yishda organik, infek­sion, intoksikasion psixozlarda qisqa o`tuvchan psixoz, ong o`zgarish davri, asta-sekin ko`payib boruvchi asteniya, intellektual-mnestik xotiraning sayozligi, ruhiy faollikning so`nishi (mushohada va tanqidning kamayishi), bosh miyaning o`choqli zararlanishi bo`lib o`tishi mumkinligini unutmaslik kerak. Psixoorganik ko`rinishdagi o`zgarish, rivojlanishga moyillik nevroz yo’qligini aniqlashga imkon beradi. Shu tamoyillarga asosan nev­rozlar somatik kasalliklardagi nevrozsimon sindromlardan farq qilinadi.
YOpishqoqlikning asta-sekin sistemalashuvida yopishqoqlikning mantiqan ishlarga va hayajon ko`rinishlarining bir xilligi, ularning ambivalentli qattiqligi, kasallik klinik ko`rinishining murakkablashuvi kuzatiladi, ularning psixopatologik ko`rinishida uzoq vaqt nevrozsimon simptomatika ustunlik qiladi (nevrozsimon shizofreniya—R. A. Nadjarov, 1969). Aj­ratib olishning murakkabligi nevrozsimon shizo­freniyada og`ir salbiy o`zgarishlar, ruhiy siqilish belgilari bo`lishi bilan og`irlashadi. Nevrozlarda fobiyalar nisbatan monomorf—bir xil ko`rinishga ega bo`ladi. Shizofreniyada esa turli ko`rinishga ega, o’zgaruvchan bo`ladi, pirovardida yana ham kengayishi mumkin.
Nevrozlardagi fobiyalar aniq va ruhiy tushunarli bo`lgani holda shizofreniyadagi qo`rquv abstrakt, turli-tuman, ko`pincha be`manidir. Sababsiz, dalilsiz qo`rquv, noaniq havotir natijasida o`tkir xuruj paydo bo`lishi shizofreniya haqida uylashga asos beradi. Shizofreniyaga juda xarakterli bo`lgan ruhiy patologik polimorfizm nevrozlar uchun xos emas. Nevrozlarni davolash kompleksi differensiallashgan bo`lib, ruhiy, ruhiy-farmakologik dori-darmonlar va umumiy quvvatlovchi dori-darmonlarni o`z tarkibiga olgan bo`lishi kerak. Bunda kasallik bosqichini va yetakchi nevrotik sindromni hisobga olish kerak. Nevrozlarni davolash ruhiy ta`sirot beradigan omillarni aniqlash va ularni yuqotishdan boshlanadi. Ba`zida shuning o`zi nevrozning keyingi rivojini to`xtatishga kifoya qiladi. Ko`pincha ta`sirot ta`sir doirasidan chiqarish, dam olish, umum quvvatlovchi dori-darmonlar yordamida muvaffaqiyatli davolashga erishish mumkin.
Ruhiy shikast beradigan vaziyatni yo`q qilishning imkoni bo`lmasa, shu vaziyatga bemorga turli ruhiy da­volash yullari bilan ta`sir etib, munosabatini o`zgartirish kerak. Iqtisodiy choralar katta ahamiyatga ega, chunki ular janjallarni, shikastlovchi holatga keltiruvchi va shikastalik chaqiruvchi omildir, shunga ko`ra bemorni shu vaziyatlardan forig` qilmoq lozim bo`ladi.
Nevrozlarni davolashda ruhiyatga ta`sir qilib da­volash katta ahamiyatga ega. Ruhiy davolash bemorning ahvoli va xastalikning asosiy belgilariga qarab indi­vidual holda qo`llaniladi. Nevrozlarda ko`pgina hozirgi zamon ruhiy davolash uslublari — bedorlik va gipnoz holatlarida Shaxsiy ishonch suhbatlaridan to jamoa—guruh bo`lib yoki oilaviy ruhiy davolash seanslarigacha qo`llaniladi. Odatda ruhiy davolash bemor bilan shifokor to`g`ri aloqa bog`laganda hamda radio orqali, zangori ekran, magnitofon yoki gramplastinka yordamida o`tkazilishi mumkin. Ruhiy terapiyaning bu shakllari odamlarning katta guruhlari bilan ishlashda o`zini oqlagan. Bularning kamchiligi kasaldan shifokorga aks aloqaning yuqligidir. Ruhiy terapiya o`z oldiga turli maqsadlarni qo`yadi. Birinchi navbatda bemorga shikastlaydigan vaziyat, ya`ni nevrozga olib kelgan vaziyatning ahamiyatini tushuntirish kerak. Birinchi navbatdagi vazifa uddalansa, keyingisiga o`tsa bo`ladi. Bemorning stress holatlar uchun moslashuvini oshirish lozim. Agar ruhiy vaziyatlarning manbai oilaviy munosabatlar bo`lsa, unda shifokor ularni mo`tadillashtirishga yordam berishi zarur (N. M. Jarkov).
Nevrasteniyada ko`proq rasional ruhiy terapiyadan foydalanish lozim. Imkon qadar bemorga yordam berishga harakat qilish, tushuntiribmi, maslahat bilanmi yuzaga kelgan vaziyatni yumshatish yoki hal qilish lozim.
Nevrasteniyani davolashda to`g`ri tashkil etilgan dam olish va mehnatning katta ahamiyati bor. Bemorlarga ish soatlari orasida dam olishni maslahat berish va kechasi ishlashni man etmoq kerak. Yopishqoq nevrozda gipnoz uyqusida ta`sir etish rasional davolash usuli hisoblanadi.
Isterik nevrozli bemorlarda ruhiy terapiya uning barcha turlariga yaxshi ta`sir etadi. Alohida qattiq kechadigan hollarda bemorlarni yengil narkotik uyqu vaqtida ishontirish yuli bilan davolanadi. Bunda barbamil, geksenal, pentotal kiritilib, hosil bo`lgan yengil narkotik uyqu vaqtida ruhiy terapiya, ishontirish, ukdirish o`tkaziladi.
Abu Ali ibn Sino isterik buzilishlarni davolashda etiopatogenik va kompleks davolashni qo`llagan. U qon olish, suvda cho`milish, qizlarni «kuyovga uzatishni», ruhiy terapiya o`tkazishni tavsiya qilgan. Bu kasallikda vino va spirtli ichimliklarning salbiy ta`siri ta`kidlangan.
Nevrozlarda elektr, nur, issiq bilan davolash hamda sanatoriy-kurortda davolash usullari, balchiq, turli vanna va suv muolajalari keng qo`llanilayapti. Davo­lash jismoniy tarbiyasi tavsiya etiladi, elektruyqu, igna bilan davolash yordam beradi. Ochlik bilan davolash ham ma`lum darajada yaxshi natijalar beradi.
Reaktiv psixozlar—og`ir ruhiy jarohat yoki noqulay vaziyatlar uchun patologik reaksiya ko`rinishidagi ruhiy buzilishlardir. Nevrozlardan farqli o`laroq (bular ham psixogen holatlar deb qaraladi), reaktiv psixozlarda ozmi yoki ko`pmi ruhiyatni jiddiygina psixomotor, affektiv, gallyusinator vasvasalar, isterik reaksiyalar, ko`pincha ongning buzilishlari kuzatiladi. Reaktiv psixoz holatidagy kasallarning o`z holatini tanqidiy baholashi yuqoladi, o`zining qiliqlarini bilmay qoladi. SHunga qaramasdan reaktiv psixozlarda (psixogen kasalliklar—nevrozlar orasida) alomatlarning qaytishi kuzatiladi.
Reaktiv psixozlarning eng ko`p uchraydigan sabablari yaqin odamlarining olamdan o`tishi, seksual mojarolar va xizmat joylaridagi turli janjallardir. Ruhiy jarohatning mazmuni ruhiy buzilishlar ko`rinishida aks etadi. Ruhiy jarohat tugashi bilan odatda ular o`tib ketadi (YAspera uchligi). Bu psixozlarning rivojlanishi Shaxsning konstitusional tuzilishiga (psixopatlarda), boshidan kechirgan kasalliklariga, yoshiga (o`smirlarda, qariyalarda), aqliy rivojiga (aqli pastroqlarda) bog`liqdir. Ammo, mutlaqo sog`lom odamda ham rivoj topishi mumkin.