Son so‘z turkumini o‘rganish darslari

2. 7. Hisob so‘zlar. Tartib sonlar, sonlarning otlashuvi. (2 soat).

Hisob so‘zlari numerativlar va narsalarning sonini ko‘rsatish, ularning miqdor belgisini aniqlashda sanoq sonlar bilan birga qo‘llanishi. Predmetlarning sonini, hajmini, o‘lchovini bildiruvchi dona, nafar, bosh, gektar, tonna kabi so‘zlar hisob so‘zlari bo‘lishi.

Narsaning miqdorini aniqlash jihatidan numerativlar: narsaning miqdorini donalab hisoblash o‘lchovini, narsaning uzunligini, masofani: narsaning og‘irligini; narsaning sathini, suyuqlik o‘lchovini, qattiq jism o‘lchovini, qiymatini, vaqtini bildiruvchi hisob so‘zlariga bo‘linishi. Sanoq sonlar gapda aniqlovchi, otlashganda va mavhum miqdor tushunchasini bildirganda to‘ldiruvchi qaratuvchi va kesim bo‘lishi.

Jamlovchi sonlar miqdorini jamlab, to‘dalab ko‘rsatish, ko‘pincha egalik affiksi bilan kelishi. jamlovchi sonlarda miqdor orqali shaxs va narsalarni umumlashtirib ko‘rsatuvchi xususiyati kuchli ekanligi. Bu esa jamlovchi sonlarning shaxs otlaridan keyin kelib, ularni jamlab ko‘rsatish xususiyati kuchliligi, ko‘plik, egalik, kelishik affikslarini olib kelishi. Jamlovchi sonlarning shakl yasovchilari, -ov, -ala, -ovlon ekanligi. Sifatlovchi vazifasida kelgan jamlovchi son egalik affiksini olmasligi. Jamlovchi son gapda ega, to‘ldiruvchi vazifalarini ham bajarishi.

Chama son narsaning miqdori taxminlab, chamalab ko‘rsatishi, chama son shaklining –tacha, -lab, -lar, -larcha kabi affikslar bilan yasalishi. Yana ikki son juftlab keltirishbilan chama ma’nosini ifodalanishi. Taxmin bildiruvchi: yaqin, chog‘la, qariyb, chamasi kabilar vositasida ham yuzaga kelishi.

Taqsim son predmetning taxminiy miqdorini bildirishi, uning sanoq songa -tadan shakl yasovchisini biriktirish bilan yasalishi.

Butun va kasr sonlar – Butunni yoki uning qismini ifodalashi jihatidan sonlar: a) butun son (bir, ikki, besh kabi); b) kasr son (to‘rtdan bir, beshdan uch, yuzdan besh kabi)ga bo‘linishi, kasr sonlarga yana yarim, chorak, nimchorak kabilarning ham kirishi haqida fikr yuritiladi.Hisob so‘zlari numerativlar va narsalarning sonini ko‘rsatish, ularning miqdor belgisini aniqlashda sanoq sonlar bilan birga qo‘llanishi. Predmetlarning sonini, hajmini, o‘lchovini bildiruvchi dona, nafar, bosh, gektar, tonna kabi so‘zlar hisob so‘zlari bo‘lishi.

Narsaning miqdorini aniqlash jihatidan numerativlar: narsaning miqdorini donalab hisoblash o‘lchovini, narsaning uzunligini, masofani: narsaning og‘irligini; narsaning sathini, suyuqlik o‘lchovini, qattiq jism o‘lchovini, qiymatini, vaqtini bildiruvchi hisob so‘zlariga bo‘linishi. Sanoq sonlar gapda aniqlovchi, otlashganda va mavhum miqdor tushunchasini bildirganda to‘ldiruvchi qaratuvchi va kesim bo‘lishi.

Jamlovchi sonlar miqdorini jamlab, to‘dalab ko‘rsatish, ko‘pincha egalik affiksi bilan kelishi. jamlovchi sonlarda miqdor orqali shaxs va narsalarni umumlashtirib ko‘rsatuvchi xususiyati kuchli ekanligi. Bu esa jamlovchi sonlarning shaxs otlaridan keyin kelib, ularni jamlab ko‘rsatish xususiyati kuchliligi, ko‘plik, egalik, kelishik affikslarini olib kelishi. Jamlovchi sonlarning shakl yasovchilari, -ov, -ala, -ovlon ekanligi. Sifatlovchi vazifasida kelgan jamlovchi son egalik affiksini olmasligi. Jamlovchi son gapda ega, to‘ldiruvchi vazifalarini ham bajarishi.

Chama son narsaning miqdori taxminlab, chamalab ko‘rsatishi, chama son shaklining –tacha, -lab, -lar, -larcha kabi affikslar bilan yasalishi. Yana ikki son juftlab keltirishbilan chama ma’nosini ifodalanishi. Taxmin bildiruvchi: yaqin, chog‘la, qariyb, chamasi kabilar vositasida ham yuzaga kelishi.

Taqsim son predmetning taxminiy miqdorini bildirishi, uning sanoq songa -tadan shakl yasovchisini biriktirish bilan yasalishi.

Butun va kasr sonlar – Butunni yoki uning qismini ifodalashi jihatidan sonlar: a) butun son (bir, ikki, besh kabi); b) kasr son (to‘rtdan bir, beshdan uch, yuzdan besh kabi)ga bo‘linishi, kasr sonlarga yana yarim, chorak, nimchorak kabilarning ham kirishi haqida fikr yuritiladi.