Sotsial psixologiya Darslik

7.7. Shaxsning ijtimoiy 
ustanovkalari 
Shaxs ijtimoiylashuvi muammosi ko’tarilganda, 
ijtimoiy tajribaning u tomonidan qanday yo’l bilan 
va qay darajada o’zlashtirilganligi ijtimoiy ustanovka fenomeni orqali 
tushuntiriladi. 
Ma’lumki, ustanovka muammosi dastlab gruziyalik psixologlar, jumladan, 
D.N.Uznadze tomonidan fanga kiritilgan edi. Lekin ushbu jarayonning psixologik 
qonuniyatlarini o’rganish oddiy ustanovka bilan ijtimoiy ustanovka o’rtasida 
muayyan farqlar borligini isbotladi. Chunki D.Uznadze konsepsiyasiga muvofiq, 
“ustanovka subyektning yaxlit bir dinamik holatini, uning qandaydir faollik va 
harakatlarga tayyorligini bildiradi va asosan ikki omilning ta’sirida nmoyon 
bo’ladi: subyektning ehtiyojlari va muayyan obyektiv vaziyatning holati”. Ya’ni, 
konkret bir vaziyatlarda u yoki bu ehtiyojni qondirishga yo’naltirilgan va 
qandaydir ma’noda odatiy shakl olgan holat ustanovka deb ataladi. Uznadze 
ustanovkani keltirib chiqaruvchi vaziyatni tahlil qilganda, uning ijtimoiy omillarga 
bog’liq tomonlariga, shaxs hayoti mobaynida ortttirgan ijtimoiy tajribasi nuqtai 
nazaridan qaramagan edi. 
G.M.Andreyevaning ta’kidlashicha, Uznadze taklif etgan ustanovkalar 
konsepsiyasi asosan insondagi oddiy fiziologik ehtiyojlarning qondirilishi bilan 
bog’liq holatlarni tushuntirishga bag’ishlangandir. Chunki uning tushunishicha, 
ustanovka ko’proq ongsiz harakatlarni tushuntirishda qo’l keladi. Hayotda ijtimoiy 
vaziyatlar ularda shaxs orttirgan tajribaning o’zlashtirilishi katta ahamiyatga ega 
bo’lganligi sababli, ijtimoiy psixologiyada, sotsiologiyada uni alohida psixologik 
holat sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. 
G’arb ijtimoiy psixologiyasida ijtimoiy ustanovkalarni o’rganish va uni 
tavsiflash uchun “attitud” – attityud tushunchasi qo’llaniladi. Xorijlik olimlar 
attityudga ta’rif berganlarida uning ijtimoiy xulqqa aloqador ekanligini, 
individning ilgarigi tajribasi ta’sirida u yoki bu vaziyatlarga reaksiya berishi holati 
ekanligiga ko’proq urg’u beradilar. Shundan kelib chiqib, attityudning to’rtta 
asosiy vazifasi mavjud ekanligiga e’tibor qaratilgan: 

---

101 
1) 
moslashtiruvchi – attityud subyektni uning maqsad va manfaatiga 
aloqador bo’lgan obyektlarga yo’naltiradi, moslashtiradi; 
2) 
bilish funksiyasi – konkret obyektga nisbatan mavjud vaziyatda 
anchagina qulay bo’lgan xulq-atvor shaklini tanlashga yordam beradi; 
3) 
namoyon etish funksiyasi – individni shaxs sifatida, muayyan 
qadriyatlarga e’tiqodi bor inson sifatida tutishini ta’minlaydi; 
4) 
himoya vazifasi – shaxsning ichki ziddiyatlarini bartaraf etish va turli 
vaziyatlardan chiqib ketishiga imkon beradi. 
Bu funksiyalarni bajaruvchi attityud olimlar fikricha o’ziga yarasha tizimga 
ham ega bo’ladi. Amerikalik M.Smit attityudning uch komponentli tizimni 
farqlaydi: 
I.