Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

Pitkeriw qa’nigelik jumısımızdın’ ilimiy jan’alıg’ı.
- jumısta tsivilizatsiyalıq izertlew usılının‟ ma‟deniyat, ma‟deniy protsesslerdi 
u‟yreniwdegi u‟stinlikleri ko‟rsetiledi 
-bul jumıs izertlew predmeti h‟aqqındag‟ı bar ilimiy ko‟z qaraslardı avtorlıq 
sistemalıq analiz beriwdin‟ ja‟rdeminde tolıqtıradı h‟a‟m rawajlandıradı; 
- ma‟deniyat, tsivilizatsiya tu‟siniklerine anıqlamalar tolıqtırıladı; 
- O‟zbekstan sharayatında ju‟z berip atırg‟an tsivilizatsiyalıq h‟a‟m ma‟deniy 
o‟zgerislerdi u‟yreniw metodologiyası boyınsha usınıslar beriledi. 
Pitkeriw qa’nigelik jumısımızdın’ teoriyalıq h’a’m praktikalıq 
a’h’miyeti. Pitkeriw qa‟niygelik jumısında keltirilgen pikirler ja‟miyettin‟ 
rawajlanıw nızamlıqları, ja‟miyettin‟ ma‟deniy kelbetinin‟ o‟zgeriw protsessi 
ma‟selelrin u‟yreniwde dawam ettiriliwi mu‟mkin. Bul jumısta keltirilgen 
teoriyalıq materiallar sotsiallıq filosofiya, ma‟deniyattanıw pa‟nin o‟tiwde, sonday-
aq, ruwxıy-ag‟artıwshılıq is-ila‟jların o‟tkeriwde paydalanılıwına boladı. Pitkeriw 
qa‟nigelik jumısı juwmaqları Milliy g‟arezsizlik ideyası, ruwxıylıq tiykarları 
pa‟nleri boyınsha «globallasıw h‟a‟m onın‟ ja‟miyet o‟mirine ta‟sirleri», 
«ma‟deniyat», «milliy h‟a‟m ulıwmainsanıy bah‟alıqlar» temaları boyınsha 
lektsiya o‟tiwde metodikalık qollanba sıpatında paydalanılıwı mu‟mkin. 
Pitkeriw qa’nigelik jumısının’ strukturası kirisiw, altı paragraftı o‟z ishine 
qamtıytug‟ın eki baptan, juwmaqlaw, qosımshalar h‟a‟m paydalanılg‟an 
a‟debiyatlar diziminen turadı. 

---

 
I Bap Ma’deniyat h’a’m tsivilizatsiya haqqında ta’liymatlardın’ 
qa’liplesiw tariyxı 
§ 1. Filosofiya tariyxında ma’deniyat h’aqqında ko’z-qaraslar
Ma‟deniyat arabsha madina (qala, kent) so‟zinen kelip shıqqan. Arablar 
adamdlar turmısın ekige bo‟lip, birin saxrayi yamasa badawiy turmıs, ekinshisin 
ma‟deniy turmıs dep atag‟an. Badawiylik - da‟shti sah‟ralarda jasaytug‟ın 
ko‟shpeli xalıqlarg‟a, ma‟deniyatlıq - qalada jasawshı otırıqshı xalıqlarg‟a tiyisli 
dep bilgen.
17
Ma‟deniyat ken‟ ma‟nisli quramalı tu‟sinik bolıp, ol ja‟miyettin‟ sotsiallıq 
h‟a‟m ruh‟ıy turmısında qolg‟a kirgizgen jetiskenliklerdin‟ jıyındısın, xalıqlardın‟ 
ayrım da‟wirde iyelegen sonday jetiskenlik da‟rejesin, sawatlılıq, ta‟lim-ta‟rbiya 
ko‟rgenlik, zıyalılıq usag‟an pa‟ziyletlerdi bildiredi.
Ma‟deniyat degende ko‟pshilik adamlar iskusstvonı a‟debiyattı, ekinshi 
birewler bilimlilik da‟rejesin, u‟shinshileri a‟dep-ikramlıqtı tu‟sinedi. Bulardın‟ 
h‟a‟mmesi de ma‟deniyattın‟ a‟h‟miyetli belgileri. Biraq h‟aqıyqatında da 
ma‟deniyat tu‟sinigi o‟z ishine ken‟ mazmundı qamtıydı. Tarixıy, filosofilıq, 
sotsiologiyalıq, etnografiyalıq h‟a‟m basqa da ilimler ma‟deniyat h‟aqqında h‟a‟r 
qıylı ko‟z-qaraslardı, anıqlamalardı usınadı. Ma‟deniyat tu‟siniginin‟ ko‟p 
ma‟niske iyeligi adamzat ja‟miyetinin‟ tarixıy rawajlanıw protsessinin‟ quramalıg‟ı 
menen baylanıslı desek boladı. 
Belgili nemets psixologi Zigmund Freyd aytqanınday, ma‟deniyat bul 
adamnın‟ birinshi miynet quralın jaratıp, ko‟riw, esitiw, ju‟riw h‟a‟m tag‟ı basqa 
uqıplıqların jetilistiriwi, jerdi qayta islewinen baslap, bag‟lar do‟retiwi, ta‟biyat 
apatshılıqlarınan qorg‟anıw ushın h‟a‟r qıylı ilajlardı oylap tabıwı, dambalar 
qurıwı, paroxod, samolet, telefon, mikroskop, fotoapparat, magnitofonlardı oylap 
tabıwı, sulıw jaylar, monshalar, dem alıw maydanshaların salıwı, u‟y a‟tirapına 
gu‟ller egiwi, taza turıw, durıs so‟ylew, ta‟rtip intizamdı saqlaw h‟a‟m tag‟ı 
17
А.Иброҳимов, Х.Султанов, Н.Жураев. Ватан туйғуси. Тошкент-»Ўзбекистон», 1996. Мәданият. 114-115 
бетлер. 

---

basqalardın‟ barlıg‟ı barlıg‟ı ma‟deniyat tu‟sinigine kiredi. Sonday eken, h‟a‟zir 
ma‟deniyattın‟ 500den artıq anıqlamasının‟ bolıwı tan‟ qalarlıq emes. 
Sol h‟a‟r qıylı anıqlamalardın‟ h‟a‟mmesine birlestiretug‟ın oraylıq tu‟sinik 
ma‟deniyat yamasa so‟zi. Latınsha so‟zinin‟ etimologiyasına toqtasaq, ol qayta 
islew degen ma‟nisti an‟latadı. so‟zi bunnan eki mın‟ jıl burın payda bolıp, ol 
da‟slep agrotexnikalıq termin retinde G‟jerdi qayta islewG‟ degen ma‟niste 
qollanılg‟an. Bizin‟ eramızg‟a shekemgi V-a‟sirde jasag‟an ataqlı rim oratorı 
Tsitseron
3
o‟zinin‟ “Tuskulan sa‟wbetleri” atlı miynetinde bul so‟zdi awıspalı 
ma‟niste yag‟nıy, adamnın‟ aqılın (jandı) qayta islew, jetilistiriw dep qollanadı. 
Onın‟ pikirinshe, “qayta islenbegen jer jaqsı o‟nim bermegenindey, janda tap 
sonday. Jandı ta‟rbiyalaw bul da filosofiya: ol ruxıy kemshiliklerdi otap taslaydı 
onı egiske tayarlaydı h‟a‟m tek bay o‟nim beretug‟ın tuxımdı egedi”. 
Tsitseron ushın ma‟deniyat bilim, ilim h‟a‟m iskusstvonın‟ rawajlanıwı menen 
sheklenip qalmaydı. Ataqlı orator ushın h‟aqıyqıy ma‟deniyat adamnın‟ ruxıy 
du‟nyası menen ma‟mleketlik ma‟plerdin‟ keskin h‟a‟m ajıralmas birligin 
sa‟wlelendirgen ayrıqsha turmıslıq du‟zim bolıp tabıladı. Solay etip, “Kultura” 
so‟zi o‟zinin‟ da‟slepki payda bolg‟an waqtınan baslap-aq adam iskerligi menen 
baylanıslı, onın‟ ta‟biyattı keyin ala o‟zin-o‟zi o‟zgertiwi, ta‟rbiyalawı ma‟nisinde 
qollanıladı. Bul so‟zdin‟ da‟slepki mazmunına tiykarlanıp, ko‟p g‟ana 
izertlewshiler ma‟deniyat dep adam ta‟repinen islengen, jetilistirilgen h‟a‟m 
paydalanılatug‟ın barlıq na‟rseler dep anıqlama beredi. 
Orta a‟sirler da‟wirinde ma‟deniyattın‟ negizin qurawshı tiykarg‟ı printsiplerdi 
tu‟pten qayta tu‟siniwge urınıwshılıq ko‟zge taslanadı. Ortaa‟sirlik ma‟deniyatının‟ 
tiykarg‟ı bah‟alıg‟ı Quday esaplanadı. Ma‟deniyat bir pu‟tin sistemag‟a aylanıp, 
onın‟ barlıq bo‟limleri qudaydın‟ ullılıg‟ın, absoyutligin, sheksizligin a‟dilligin, 
danalıg‟ın, pu‟tkil a‟lemnin‟ jalg‟ız jaratıwshısı ekenligin ko‟rsetiw ushın xızmet 
qıladı. 
3
Цицерон М.Т
.
Таңламалы шығармалар. Избранное сочинение. М., 1975, 252 бет 

---

Oyanıw da‟wiri ma‟deniyattı tu‟siniwde jan‟a basqıshtı ashıp beredi. Oyanıw 
da‟wiri adamnın‟ o‟zine bolg‟an qatnasın o‟zgertiredi, ol erkinlikti, g‟a‟rezsizlikti, 
o‟zinin‟ sheksiz imkaniyatların an‟lay basladı, adamda o‟z ku‟shine isenim 
payda boldı, miynetinin‟, uqıbı h‟a‟m biliminin‟ ja‟rdeminde ko‟p g‟ana 
jetiskenliklerdi qolg‟a kirgize alatug‟ının tu‟sinip jetti. 
Oyanıw da‟wiri du‟nya ju‟zine bir qatar ullı insanlardı, h‟a‟r ta‟repleme jetik, 
bilimli, do‟retiwshi tulg‟alardı inam etti. Olar Leonardo da Vinchi Mikelandjelo 
h‟.t.b. Bul da‟wirde ma‟deniyat ideyası gumanistlik o‟lshemge aylanadı.
Ma‟deniyattın‟ orayında Adam bah‟alıg‟ı, onın‟ go‟zzallıg‟ı, do‟retiwshilik 
ku‟shi, isenimi turadı, al ma‟deniyat bolsa adam ta‟repinen qayta islengen ta‟biyat 
emes, al adamnın‟ o‟zin-o‟zi qayta o‟zgertiwi, ta‟rbiyalawı, jetilistiriwi dep 
qabıllanadı.
XVII-XVIII a‟sirlerde ja‟miyetlik o‟mirdin‟ oraylıq ma‟selesi etip adam aqılı 
qoyıladı. “Ku‟sh – bilimde”,-deydi F.Bekon, al R.Dekart (1596-1650) “Men 
oylayman,-demek, men-jasayman”-dep ja‟riyalaydı. Ag‟artıwshılar aqıldı ta‟biyat 
tuwındısı ekenin moyınlaydı, h‟a‟m solay eken aqıl ta‟biyatqa beyimlesiwi, 
ta‟biyat nızamlarına boysınıwı, solarg‟a tiykarlanıp h‟a‟reket etiwi lazım. Sonda 
g‟ana ol baxıtlı bola aladı. Frantsuz filosofı Gelvetsiy (1715-1771) pikiri boyınsha 
“adamlardın‟ 
baxıtsızlıg‟ının‟, 
ash-a‟ptadalıg‟ının‟ 
sebebi 
sawatsızlıqta, 
nadanlıqta. Bul baxıtsızlıqtı olar tek bilim arqalı jen‟e aladı h‟a‟m bul jag‟dayda 
so‟zsiz alg‟a ilgerilewshilik boladı. Aqıl-oyda jasırın h‟a‟m u‟zliksiz 
revolyutsiyalar ju‟z beredi h‟a‟m waqıttın‟ o‟tiwi menen sawatsızlıq o‟zin o‟zi 
a‟shkara etedi”.
18
Usı ideyalardın‟ tiykarında ag‟artıwshılıqtın‟ “ma‟deniyat modeli” qa‟liplesti. 
F.Volter (1694-1778), J.J.Russo (1712-1778) h‟a‟m basqalar ma‟deniy-tariyxıy 
protsessti “adam aqılının‟” rawajlanıwı menen baylanıstırıp tu‟sindiredi. Millettin‟ 
h‟a‟m eldin‟ ma‟deniyatlıg‟ı ja‟miyetlik du‟zimnin‟, siyasiy sho‟lkemlerdin‟ 
ta‟rtipleskenliginde h‟a‟m “‟aqıllıg‟ında”‟, al olar bolsa iskusstvo h‟a‟m ilimdegi 
jetiskenlikler menen o‟lshenedi. Sonday eken, ma‟deniyattın‟
18
Гелвеций К. О человеке, его умственных способностях и его воспитании. М.,1938. 278 стр
. 

---

maqseti adamlardı baxıtlı etiw, olardın‟ ta‟biyat penen garmoniyada o‟mir 
su‟riwin ta‟miyinlew dep ko‟rsetedi. 
Ataqlı nemets filosofı İ.Kant (1724-1804) ma‟deniyat arqalı ja‟miyetti 
sotsiallıq awırıwlardan qutqarıw maqsetinde o‟zinin‟ kritikalıq oyın moral
191
problemasına qaratadı. Kant ma‟deniyattı adamg‟a quday ta‟repinen «h‟aywanıy» 
sezimlerden joqarı a‟dep ikramlıq da‟rejesine ko‟teriliw ushın berilgen, jaqsılıqqa 
shaqırıwshı ku‟sh, ishki buyrıqqa boysınıw uqıp-lıg‟ı dep esaplaydı. «Adamlarg‟a 
o‟zin‟nin‟ atın‟nanda, basqa birewlerdin‟ atınanda maqset sıpatında qatnasta bol, 
h‟esh qashan qural sıpatında qarama» - dep talap etedi 
1. Moral-latınsha moralis so‟zinen alıng‟an bolıp, a‟dep-ikramlıq, adamnın‟ 
ja‟miyetke h‟a‟m basqa adamlarg‟a qarım-qatnasın bildiriwshi normalar h‟a‟m 
printsipler jıyındısı. 
Kant etikasının‟ tiykarg‟ı nızamı. Kant onı «kategoriyalıq imperativ» dep 
ataydı. Solay etip Kant adamdı en‟ joqarı ma‟deniy bah‟alıq dep jariyalap, h‟a‟r 
qanday insandı qorlaw, namısına tiyiw, onı siyasiy, ideologiyalıq, ekonomikalıq 
h‟.t.b. maqsetlerdi go‟zlep eziw-adamgershilikke jat qa‟siyet,-ma‟deniyatsızlıq dep 
esaplaydı. 
Fridrix Shiller (1759-1805)-belgili nemets oyshılı o‟zinin‟ ma‟deniyat 
h‟aqqındag‟ı ko‟z-qaraslarında estetikalıq ta‟rbiya kontseptsiyasın
3
islep shıg‟adı 
h‟a‟m rawajlandıradı. Onın‟ pikirinshe go‟zzallıq g‟ana aqıllı individti 
qa‟liplestiriwdin‟ za‟ru‟rli sha‟rti bolıp tabıladı. Go‟zzallıq jaqsılıqqa, a‟dillikke 
erkinlikke jol ashadı, garmoniyalı ta‟miyninleydi. Demek, Shiller adamnın‟ 
estetikalıq iskerligin ma‟deniyattın‟ tiykarg‟ı bah‟alıg‟ı dep esaplaydı.
F.Gegel (1770-1831) filosofiyasında aqıl tarixıy protsesstin‟ fundamental 
negizin quraytug‟ın ku‟sh sıpatında qaraladı. Gegel adam aqılının‟ sheksizligin, 
aqıl arqalı ol du‟nyanı bilip g‟ana qoymastan, al o‟zgerte alatug‟ının, sırtqı
19
И.Кант.Сочинения. М., 1965. Т.4.

---

du‟nyanı o‟zinin‟ maqsetlerine pu‟tkil du‟nya u‟stinen u‟stemlikti ta‟miyinley 
alatug‟ınday ku‟sh penen bag‟ındıra aladı. dep ko‟rsetedi.
20
Ha‟r qanday oy-pikir adamnın‟ is h‟a‟reketinde, o‟z ko‟rinisin tabadı. Mısalı, 
jay-arxitektordın‟ tasta o‟z ko‟rinisin tapqan oyı, niyeti, mashina-injenerdin‟ oyı 
h‟.t.b. Usı ko‟z-qarasqa muwapıq, Gegel adamzat tariyxın rux evolyutsiyası arqalı 
a‟melge asqan ma‟deniy evolyutsiya protsessi sıpatında, izertleydi h‟a‟m onı 
bılayınsha ko‟rsetedi. İuddaizm, antik da‟wiri, xristianshılıq-bul izbe-iz nızamlı 
tu‟rde bir-birine o‟tken du‟nyalıq ruxtın‟ yamasa du‟nyalıq aqıldın‟ basqıshları. 
Gegel o‟zinin‟ “‟Ruxtın‟ fenomenologiyası”‟ atlı miynetinde ruxıy ma‟deniyattı 
“‟du‟nyalıq aqıldın‟”‟ do‟retiwshilik ku‟shinin‟ a‟ste-aqırın ashılıw protsessi dep 
tu‟sindiredi. Bir-birine awısıp otıratug‟ın ma‟deniyat obrazlarında o‟zinin‟ 
ko‟rinisin tapqan du‟nyalıq rux o‟zinin‟ do‟retiwshilik ta‟biyatın tanıydı
.
Onın‟ 
mazmunı sananın‟ rawajlanıwın, ruxtın‟ o‟zin-o‟zi rawajlandırıwı dep 
tu‟sindiriwden ibarat.
Jeke adam ruxıy rawajlanıwı barısında “‟du‟nyalıq ruxtın‟”‟ o‟zin-o‟zi biliw 
basqıshların qaytalap o‟tedi. Yag‟nıy, bizin‟ h‟a‟r birimiz ma‟deniyatqa balalıq 
shag‟ımızdan baslap, bizdi qorshag‟an predmetler arqalı aralasa baslaymız. Usılay 
a‟ste-aqırın sanamızg‟a du‟nyanı sezimler arqalı biliwden logikalıq bilimge o‟te 
otırıp, barg‟an sayın quramalasıp otıratug‟ın ma‟deniyat ideyaların sin‟dire alamız. 
Ha‟r bir individ o‟zinin‟ intellektuallıq rawajlanıw barısında ja‟miyettin‟ 
intellektuallıq rawajlanıw tariyxın qaytadan islep shıg‟aradı. Gegel bul teoriyanı 
rawajlandıra otırıp, batıs evropa ma‟deniyatın en‟ jetik „‟joqarı aqıldın‟”‟ na‟tiyjesi 
dep biledi h‟a‟m sonlıqtanda ol basqa xalıqlar ma‟deniyatı ushın u‟lgi, eliklew 
mısalı bolıwı lazım dep esaplaydı. Biraq ma‟deniyattın‟ evropalıq modeli insang‟a 
ken‟ imkaniyatlardı, erkinlikti jaratıp bergeni menen, ilimiy texnikalıq 
jetiskenlikler, onın‟ qolındag‟ı en‟ ku‟shli qural bolg‟an aqıl alg‟a ilgerilewshilik-
progress da‟rejesin aldın ala bilip bolmaytug‟ın sıpatqa jetkerdi. Usının‟ saldarınan 
bizin‟ ko‟z aldımızda ta‟biyat joq bolıp baratır, ekologiyalıq krizisler ju‟z 
bermekte, yadrolıq qa‟wip tuwmaqta, du‟nyag‟a ko‟z qarasta, a‟deplilik ko‟zge
20
Гегель Г. Энциклопедия философских наук. 3-том. Философия духа. М.,1977, 65-бет. 

---

normalarında o‟zgerisler payda boldı, ruwxıy jarlılanıw h‟.t.b. ashınarlı 
qubılıslar kơzge taslanıp atır, sonlıqtan bolsa kerek, Shıg‟ıs xalıqları Batıs Evropa 
turmıs ta‟rizine eliklewdi qa‟lemeydi. 
Adamzat ma‟deniyaının‟ o‟zine ta‟n rawajlanıw jolı h‟aqqında belgili ilimpaz 
N.Ya.Danilevskiy (1822-1885) o‟zinin‟ «Rossiya h‟a‟m Evropa» atlı kitabında 
bılay dep jazadı: «Tiri organizmler sıyaqlı ma‟deniy-tariyxıy tiplerde bir-biri h‟a‟m 
sırtqı ortalıq penen u‟zliksiz gu‟reste boladı. Olardın‟ arasında birlestiriwshi 
ulıwma bah‟alıqlar sisteması bolmag‟anlıqtan h‟a‟r qanday ma‟deniy tip basqa 
ma‟deniyat penen qosılıp, onın‟ negizinde kelesi rawajlanıwın dawam etip kete 
almaydı, mısalı bereza afrika savannasında o‟se almaytug‟ınınday. Bir ma‟deniy-
tariyxıy tiptegi tsivilizatsiya baslaması basqa tip xalıqlarının‟ o‟te almaydı»
21
. 
Danilevskiydin‟ ma‟deniyat teoriyası o‟zine ta‟n kemshiliklerge iye.
Birinshiden, ol tarixıy rawajlanıwdı biologiyalıq printsipler tiykarında 
tu‟sindirmekshi boladı. Ekinshiden, ol ulıwma adamzatlıq ma‟deniyattı kemsitiwge 
urınadı, h‟a‟r qıylı ma‟deniy tiplerdegi ulıwma adamzatlıq bah‟alıqlardı rawajlanıw 
negizi sıpatında qarawdan bas tartadı. 
F.Nitsshe (1844-1900) nin‟ kulturologiyalıq kontseptsiyasının‟ orayında o‟mir 
h‟a‟m onın‟ negizin quraytug‟ın jiger (volya) ma‟selesi turadı. Jiger yamasa erktin‟ 
xarakterin (o‟zgesheligin) iskusstvonın‟ ja‟rdeminde anıqlawg‟a boladı. Nitsshe 
iskusstvonı appolonshılıq h‟a‟m dionisiylıq dep eki tu‟rge bo‟ledi. Appolonshılıq 
iskusstvosına-ratsionalizm h‟a‟m sınshıllıq ta‟n, al dionisiylik iskusstvo-
do‟retiwshi-sezimtallıq, irratsional xarakterge iye. Dionistin‟ Apollong‟a bag‟ınıwı 
tragediyanı payda etedi. Tragediya iskusstvo tu‟ri bolıp qoymastan, al adamnın‟ 
o‟zgeshe ah‟walı, jag‟dayı da boladı. Du‟nyanı tragediyalıq qabıl etiw Nitsshe 
pikiri boyınsha, a‟yyemgi greklerge u‟lken jetiskenliklerdi qolg‟a kirgiziwge 
imkaniyat berdi. Ha‟zirgi zaman iskusstvosı tvorchestvolıq energiyanı ku‟sheytiw 
ushın tragediyalıq mifti qayta tiklewi kerek dep ko‟rsetedi.
22
Nitsshe o‟mirdin‟ 
mazmunı h‟aqqında pikirley otırıp,onı h‟a‟kimlikke, u‟stemlikke bolg‟an 
umtılıwshılıqta,
21
Данилевский Н.Я. Россия и Европа. М., qooq. oq-бет 
22
Галеви Д. Жизнь Фридриха Ницше. Рига. qooq. ё e.r. 

---

 jigerde dep esaplaydı. Nitsshenin‟ pikiri boyınsha adamda h‟aywan h‟a‟m 
do‟retiwshi birikken bolıp, ol h‟aywanıy sıpattan qutılıwı, tazalanıwı ushın 
qıynalıwı, azap shegiwi kerek h‟a‟m kewilsheklikten azat bolıwı kerek. Nitstse 
filosofiyası o‟zinde o‟zin‟ do‟retiwshilikti ta‟rbiyalap shıg‟arıw maqsetinde 
h‟aywanıylıqtı joq etiwge shaqıradı.
XX a‟sirdin‟ ataqlı oyshıllarının‟ biri P.Sorokin (1889-1968) de batıs 
ma‟deniyatı krizis jag‟dayında turıptı dep ta‟riypleydi. 
Sorokinnin‟ pikiri boyınsha “‟h‟a‟r qanday ullı ma‟deniyat bir-biri menen 
h‟esh qanday baylanısı joq, biraq birge jasawshı h‟a‟r tu‟rli jıyındısı 
(konglomerat)
23
nan ibarat emes, al ol pu‟tinlikke yamasa individuallıqqa (o‟zine 
ta‟n o‟zgeshelikke) iye bolıp, onın‟ h‟a‟r bir bo‟legi tiykarg‟ı bir printsip 
do‟gereginde belgili bir baslı bah‟alıqtı ko‟rsetedi”‟. Tek bah‟alılıq g‟ana h‟a‟r 
qanday ma‟deniyattın‟ negizi h‟a‟m fundamenti boladı. 
XX a‟sirde analitikalıq psixologiyanın‟, salıstırmalı til biliminin‟, etnografiya 
h‟a‟m tariyx ilimlerinin‟ rawajlanıwı, arxeologiyalıq izert-lewlerdin‟ na‟tiyjeleri 
ma‟deniyat problemasına qızıg‟ıwshılıqtı ku‟sheytip jiberdi. Ma‟deniyattın‟ payda 
bolıwı, rawajlanıw dinamikası, ma‟nisi h‟a‟m o‟zgeshelikleri h‟.t.b. ta‟repleri 
boyınsha birqansha ko‟z-qaraslar ju‟zege keldi. Solardan K.Yung h‟a‟m Levi 
Stroslardın‟ pikirlerine toqtap ketsek. 
K.Yung (1875-1961) ma‟deniyat problemasına psixologiyalıq qatnastın‟ 
ta‟repdarı sıpatında ko‟zge taslanadı. Qa‟niygeli boyınsha psixiatr bolg‟an Yung 
ushın ma‟deniyat psixologiyalıq analiz predmetine aynaladı. Psixologiya, Yung 
pikiri boyınsha, ilim h‟a‟m dindi bir-biri menen jaqınlastırıwshı, o‟mirdin‟ h‟a‟m 
ma‟deniyattın‟ ma‟nisin biliwge jol ashatug‟ın qural bolıp tabıladı. Yung o‟zinin‟ 
ilimiy na‟tiyjelerinin‟ son‟ında adamnın‟ ruxıy salamatlıg‟ı h‟a‟m onın‟ 
kesellerinin‟ negizi sotsial-ma‟deniy protsessler menen baylanıslı degen juwmaqqa 
keledi. 
Yung kontseptsiyasının‟ orayında-«‟kollektivlik sanasızlıq» ma‟selesi turadı. 
Ol «barlıq adamlarda ten‟dey bolıp, olardın‟ h‟a‟r birinin‟ ruxıy o‟mirinin‟ en‟ 
23
Конгломерат-(лат. congomerаtus ) жыйнал2ан-81р 3ыйлы н1рселерди4 жыйындысы, т1ртипсиз 
араласы7. 

---

ulıwmalıq tiykarın quraydı h‟a‟m ta‟biyatı boyınsha asa jeke xarakterge iye 
boladı»‟
24
«Kollektivlik sanasızlıq» na‟sil boyınsha o‟tedi h‟a‟m adam psixikası o‟sip 
o‟netug‟ın baza bolıp tabıladı. 
«Kollektivlik sanasızlıq»tın‟ mazmunın ulıwmainsaniylıq birinshi obrazlar-
arxetipler quraydı. Arxetiplerge Ana-Jer obrazı, danıshpan qariya, da‟w peri obrazı 
h‟.t.b. mısal bola aladı. Arxetiplerdi an‟ızlarda, erteklerde, miflerde, sıyqırlı 
h‟a‟reketlerde, por xanshılıqta h‟.t.b. ushıratamız. Bul obrazlar mifologiya, din 
h‟a‟m iskusstvonın‟ qa‟liplesiwinin‟ tiykarında turadı. En‟ da‟slep mifologiyada 
tu‟siniksiz h‟a‟m qorqınıshlı arxetiplik obrazlar qayta islenip, jetilise baslaydı. 
Alg‟ashqı ja‟miyet adam o‟zin Ana-ta‟biyattan ajırata baslaydı h‟a‟m bul ayırılıwdı 
ol ju‟da‟ awır qabıl etedi, o‟zin gu‟nalı dep sezedi. Ta‟biyattan uzaqlasıwına 
qarsılıq qo‟rsete otırıp, jog‟altqan garmoniyalıqtı qayta tiklew ushınmagiya, dua 
h‟.t.b. paydalanıwg‟a asıg‟adı. Biraq sananın‟ rawajlanıwı sanasızlıq penen ekewi 
arasındag‟ı qarama-qarsının‟ uzaqlasıp, teren‟lese beredi. Bul adamnın‟ psixikasına 
ta‟sir jasaydı h‟a‟m onın‟ ishki du‟nyasın la‟rzege saladı. Onın‟ aldında jan‟a 
problema, yag‟nıy o‟zinin‟ ishki du‟nyasına iykemlesiw, psixikasındag‟ı sana 
h‟a‟m sanasızlıqtı garmoniyalastırıw probleması payda boladı. Sananın‟ jikleniwi 
(o‟z aldına ayrılıp shıg‟ıwı) ruwxiy ten‟salmaqlıqtın‟ jog‟alıwına alıp keledi. 
Bunday jag‟dayda sanasızlıq sananın‟ bir ta‟replemeligin saplastırıwg‟a, onın‟ 
ornın basıwg‟a h‟a‟reket ete baslaydı. Egerde sana arxetiplik obrazlardın‟ 
ja‟jiriybelerin etpese, arxetipler ma‟deniyatqa en‟ sada h‟a‟m jawız formalarda 
bastırıp kiriwi mu‟mkin. «Kollektivlik sanasızlıqtın‟» basqınshılıg‟ı jeke adamnın‟ 
h‟a‟m massanın‟ ruxiyatının‟ buzılıwına, massalıq ta‟rtipsizliktin‟, urıslardın‟ 
o‟tirik payg‟ambarlardın‟ payda bolıwına alıp keledi.
Yung batıs evropa ellerindegi sotsiallıq-siyasiy krizislerdin‟ sebeplerin 
ja‟miyetke arxetiplerdin‟ kirip keliwi menen tu‟sindiriwge urınadı. Fashizm 
rasizm, ulıwmalıq ten‟lik h‟aqqındag‟ı kommunistlik ideya arxetiplerdin‟ ta‟sirinde 
payda bolg‟an dep ko‟rsetedi Yung. Massalıq h‟a‟reketler, ko‟terilisler, 
ko‟semlerdin‟ shaqırıqları, simvolikalar bulardın‟ barlıg‟ı adamlardın‟ ma‟deniy 
24
Юнг К. Архетип и символ. М., qooq. oi-бет 

---

o‟mirine olardın‟ aqılınan a‟dewir asatug‟ın ku‟shlerdin‟ ta‟sirinen bolıp atırg‟anın 
da‟liylleydi. 
Yung ta‟liymatı birneshe ma‟rtebe ilimpazlar ta‟repinen sıng‟a alıng‟an. Biraq 
onın‟ ko‟z-qarasına qızıg‟ıwshılıq ele toqtap qalg‟an joq. Sebebi ma‟deniyat 
o‟zinin‟ da‟slepki adımların alg‟ı adamlardın‟ sanasızlıq psixikasının‟ ku‟shli 
ta‟siri ja‟rdeminde atqanlıg‟ı h‟a‟mmemizge ma‟lim. Bul ta‟sirdin‟ izlerin biz 
miflerde, erteklerde, dinlerde, ma‟deniy simvolikalarda (belgilerde) ko‟plep 
tabamız. 
XX a‟sirde ma‟deniyattanıw iliminde antropologiyalıq-du‟zilis kontseptsiyası 
rawajlana baslaydı. Bul kontseptsiya lingvistika (til ilimi), semiotika, matematika 
h‟a‟m kibernetika ilimlerinin‟ na‟tiyjesinde qa‟liplesedi. Usı bag‟dardın‟ en‟ 
ko‟rnekli wa‟killerinin‟ biri frantsuz ilimpazı, ilosof, antropolog K.Levi-Stros bolıp 
tabıladı. 
Levi-Stros kontseptsiyasında sanasızlıq tu‟sinigi a‟h‟miyetli orında iyeleydi. 
İlimpaz sanasızlıqtı belgiler sistemasının‟ jasırın mexanizimi dep tu‟sindiredi. 
Adam sanalılıq da‟rejesinde belgilerdin‟ ja‟rdeminde so‟zler, h‟a‟m tekstler 
du‟zedi, bul jerde ol kollektiv ta‟repinen islenip shıqqan belgili bir qa‟delerge 
boysınadı. Bul qa‟deler-til strukturasının‟ (du‟zilisinin‟) elementleri bolıp 
tabıladı.
25
Levi-Stros adamnın‟ sanasızlıq tvorchestvosı til ma‟deniyatının‟ tiykarında 
jatadı h‟a‟m ma‟deniyattın‟ za‟ru‟rli sha‟kirtlerinin‟ biri bolıp xızmet etedi. Adam, 
dep ko‟rsetedi Levi-Stros, sırtqı h‟a‟m ishki sıpatlardın‟ birliginen turadı. Sırtqı 
sıpatlarg‟a-ol qollanatug‟ın simvollar, al ishki-bul aqıldın‟ sanasızlıq strukturası. 
Adamda ishki sıpat o‟zgermeydi, al sırtqı bolsa kerisinshe. Bizge ta‟sir jasaytug‟ın 
h‟a‟m biz qabıl etetug‟ın empirikalıq h‟aqıyqatlıq o‟zgerip otıradı h‟a‟m adamdag‟ı 
sırtqı h‟a‟m ishki sıpatlardın‟ strukturalıq baylanısın buzadı. Sonlıqtan h‟a‟zirgi 
zaman adamı alg‟ashqı adam ta‟jiriybesine qaytıp, og‟an ta‟n bolg‟an birpu‟tinlikti, 
qayta tiklewi lazım. Bul maqsetke erisiwde Levi-Stros gumanitar ilimlerdin‟, 
a‟sirese antropologiyanın‟ a‟h‟miyetin ayrıqsha atap o‟tedi. Onın‟ pikir boyınsha 
XXI a‟sir gumanitar ilimler a‟siri boladı. 
25
Леви-Строс К. Структурная антропология. М., qoie. ye-бет 

---

Batıs Evropalı ilimpaz Y.Xeyzing (1872-1945) o‟zinin‟ ken‟ taralg‟an 
«Oynawshı adam» degen miynetinde oyın ma‟deniyattın‟ u‟lken ag‟ası, oyın 
ma‟deniyattı do‟retedi degen pikirdi alg‟a su‟redi. Ma‟deniyattın‟ payda bolıwında 
miynettin‟ a‟h‟miyetin moyınlay otırıp, Xeyzing, oynawshı adam da do‟retiwshi 
sıpatında aktiv-funktsiyanı atqaradı. Xeyzing kontseptsiya-sında oyın-bul 
ma‟deniy-tariyxıy universaliy
26
bolıp adamnın‟ pu‟tkil o‟mirin qamtıg‟an, ol 
qanday h‟a‟reket qılmasın, barlıg‟ı da oynalg‟an. Oynalıw protsessinde 
ma‟deniyattın‟ jetilisken formaları payda bolg‟an. Solay etip, Xeyzing pikiri 
boyıınsha 
ma‟deniyat 
o‟zinin‟ 
a‟yyemgi 
forma-larında 
“‟oynaladı‟‟. 
“‟Ma‟deniyat”oyınnan payda boladı, oyın ishinde h‟a‟m oynalıp rawajlanadı”‟
27
Tariyxıy rawajlanıw protsessi barısında ma‟deniyattag‟ı oyın element-leri a‟ste 
aqırın azayıp bara beredi. Bul protsess Xeyzing pikiri boyınsha XIX a‟sirde 
tamamlanadı. Ja‟miyettin‟ ruxıy turmısında payda tu‟sinigi ken‟ orın iyeley 
baslaydı. Miynet idealg‟a, son‟ idolg‟a
28
aynaladı. Estetikalıq mazmun menen 
suwg‟arılg‟an oyın ruxıy bah‟alıqlardı do‟retedi. Al oyınnın‟ estetikalıq ta‟repin 
umıtıp, ten‟ qurı payda alıw (materiallıq) yamasa onı na‟shege aylandırıw, onı 
g‟a‟rezli maqsetler ushın paydalanıw, ja‟miyettin‟ pu‟tkil kelbetin h‟a‟m ishki 
mazmunın o‟zgertip jiberedi, sotsiallıq-ekonomikalıq krizislerdi keltirip shıg‟aradı. 
Ha‟zirgi zaman ma‟deniyatında oyın elementlerinin‟, anıg‟ırag‟ı onın‟ 
do‟retiwshilik mazmunının‟ kemeyip, massalıq tamashag‟a, h‟a‟tteki biznes 
quralına aylanıp baratırg‟anın ko‟rsetedi. Ma‟deniyattı do‟retiwshi oyın h‟a‟zirgi 
waqıtta sportqa, yag‟nıy oyınnın‟ surrogatına
29
aylanıp ketti. Ha‟tteki iskusstvoda 
ma‟deniy oyınnın‟ ruxıy ku‟shin jog‟altpaqta. Ko‟pshilik massa adamlar 
iskusstvonı paydalanadı, biraq onı o‟z o‟mirinin‟ za‟ru‟rli bo‟legi dep esaplamaydı 
h‟a‟m onın‟ u‟stine o‟zi onı do‟retpeydi. 
Ma‟deniyattı qayta o‟zgertiwdin‟ birden bir jolı Xeyzing pikiri boyınsha, jan‟a 
ja‟miyetlik ruxtı en jaydırıwda. Ol ken‟ ma‟deniy sanada burınnan beri jasap 
kiyatırg‟an oyınnın‟ ta‟biyatın qayta tiklew za‟ru‟r dep ko‟rsetedi.
26
Универсалий-(лат. Universalis улыўмалық) - мәдений универсалиилар-барлық мәденият-ларға тән болған 
нормалар, баҳалықлар, үрп-әдетлер, традициялар, қәделер ҳ.т.б.
27
Хейзинг Й. Homo Ludens Ертеңги күнниң саясында. М., 1992, 92бет 
28
Идол-сыйыныу предмети. 
29
Суррогат (лат, surrogatus биреўдиң орнына қойылған) орын алмасқан затқа тек айрым тәрептен уқсап 
кетеди.. 

---

Xeyzingtin‟ «ma‟deniyat-oyın» kontseptsiyası gumanistlik bah‟alılıqlarg‟a 
tiykarlang‟an ma‟deniyattın‟ ayrıqsha modelin ko‟rsetedi. 
Xeyzingtin‟ oyın h‟aqqındag‟ı pikirleri ispaniyalıq filosof X.Ortega-Gasset 
(1889-1955) ma‟deniyat h‟aqqındag‟ı ko‟z-qaraslarına u‟lken ta‟sir jasadı. Ol da 
h‟a‟zirgi zaman ma‟deniyatının‟ tag‟diyrı h‟aqqında izertlewler ju‟rgizip, 
ma‟deniyattı qutqarıp qalıw jolı aristokratiyalıq elita
30
nın‟ ruxıy bah‟alıqların 
saqlawda degen pikirge keledi.
Elita - ma‟deniyattın‟ h‟aqıyqıy do‟retiwshileri, ayrıqsha uqıpqa iye zeyinli 
azshılıqtan ibarat adamlar. Sol ataqlı adamlardın‟ o‟miri oyın iskerliginin‟ 
a‟trapında ja‟mlengen. 
Gasset burjuaziyalıq sanadag‟ı krizisti (dag‟darıstı) ruxıy ma‟deniyattın‟ 
mu‟mkinshilikleri shegarasında tu‟siniwge h‟a‟m analizlewge umtıladı, biraq 
ja‟miyettin‟ tu‟pkilikli sotsiallıq tiykarların itibarg‟a almadı. 
Solay etip, biz joqarıda qarap shıqqan ma‟deniyattanıw kontseptsiyaları, 
tariyxıy jaqtan o‟zgere otırıp, ma‟deniyattın‟ en‟ a‟h‟miyetli problemaların 
anıqlaydı. Olardın‟ h‟esh qaysısı bir birewinin‟ ko‟z-qarasların biykarlamaydı, al 
predmettin‟ ma‟nisin anıqlawda tolıq mag‟lıwmat beredi. 
Ma‟deniyattanıw boyınsha jazılg‟an barlıq qollanbalarda ma‟deniyattın‟ 
birneshe anıqlaması beriledi. Sol berilgen anıqlamalardın‟ h‟a‟mmesi de 
ma‟deniyat qubılısının‟ anaw yamasa mınaw ta‟repin ashıp beredi. Olardı bir-
birinen ajıratıw yamasa geyparaların alıp taslaw mu‟mkin emes. Mısal retinde 
B.S.Erasovtın‟ «Sotsiallıq ma‟deniyattanıw» degen kitabındag‟ı ma‟deniyat 
tu‟sinigine bergen bes anıqlamasın keltirip o‟teyik: 
1. Ma‟deniyat - bul oy-pikir, ko‟rkem ma‟deniy is, qabıllang‟an a‟dep-ikramlıq 
normaları menen baylanıslı bolg‟an iskerliktin‟ ayrıqsha forması. 
2. Ma‟deniyat - ja‟miyettin‟ “‟jabayılıqtan tsivilizatsiyalıqqa”‟ o‟tiwin-degi, 
onın‟ ulıwma rawajlanıw da‟rejesin, ratsionallıg‟ın ko‟rsetetug‟ın qubılıs. 
3. Ma‟deniyat - bul ayrıqsha normalar, bah‟alıqlar, belgiler jıyındısı menen 
ayrımlang‟an etnoslar, milletler, tsivilizatsiyalar usag‟an birlikler.
30
Аристократиялы3 элита-а3с6йеклерди4 е4 к5рнекли арты3маш турату2ын б5леги. 

---

4. Ma‟deniyat anaw yamasa mınaw klasstın‟ ko‟z-qaraslar, bah‟alılıqlar 
sisteması sıpatında. (Ja‟miyette sotsiallıq statusqa iye klasslıq ma‟deniyat 
sıpatında) 
5. Ma‟deniyat - bul mazmunı, maqseti,printsipleri, sebepleri qa‟liplesken h‟a‟r
qanday iskerliktin‟ ruxıy o‟lshemi»‟.
31
Ma`deniyattın` tu`siniliwi onın` iskerlik ha‟m do`retiwshilik aspektleri menen 
sheklenbey, onın` orınlanıwı ha‟m qabıl etiliwin de qamtıydı. Sonlıqtan ma`deniyat 
semiotikalıq ha`m funktsionallıq aspektlerde de talıqlandı. 
Ma`deniyatqa semiotikalıq qatnas ma`deniyattı belgiler sisteması sıpatında alıp 
qaraydı. Bul sotsiallıq miyraslılıq mexanizimin tu`siniwge ja`rdem beredi. Ha`r bir 
a`wlad so`zlerde , simvollarda, iskusstvo shıg`armalarında,tg`armalarında,tutınıw 
predmetlerinde aldıng`ı a`wlad ta`jriybesin u`yrenedi. 
Ma`deniyat sotsiallıq 
ta`jriybeni saqlaw ha‟m jetkerip beriw programması bolıp xızmet etedi. 
Ma`deniyat haqqında semiotikalıq qaras onın` bir pu`tin sotsiallıq qubılıs sıpatında 
genezi ha`m o`mir su`riwi haqqında tu`sinik beredi.
Amerikalı izertlewshiler A. 
Kreber ha`m K. Klakson, ma`deniyatqa to`mendegishe anıqlama beredi: 
«ma`deniyat isanlar toparının` jetiskenliklerin tiykarınan simvollar arqalı toplanıp 
ha`m jetkerip beriletug`ın sxemelasqan ha`m etalonlıq pikirlew, qabıl etiw ha`m 
juwap qaytarıwg`a tiykarlanadı; ma`deniyattın` tiykarg`ı yadrosın da`stu`riy 
(yag`nıy tariyxıy tan`lap alıngan) ideyalar ha‟m olar menen baylanıslı bolg`an 
«bahalıqlar quraydı”.
32
Ma`deniyattı izertlewdin` bunday usılı ma`deniyattı real haqıyqatlıqta 
bolmaytug`ın, biraq insan iskerligin bag`darlap barıw xızmetin atqaratug`ın 
ideallıq sxemalar sıpatnıda tu`siniwge shaqıradı. Ma`deniyattın` mazmunın 
talıqlawdın` bul usılının kemshiligi sıpatında bir qatar alımlarinsan iskerliginin` 
sanalıq aspektleri (ideyalar, bahalıqlar, normalar h.t.b.) menen sheklengenliginde, 
ma`deniyattı da`stu`rler, ja`miyettin` qadag`alawaları menen ten`lestirgenliginde, 
dep ko`rsetedi. Ma`deniyattı bunday talıqlawda shaxstın‟ aktiv o`mirlik pozitsiyası 
esapqa alınbaydı. İnsan ja`miyettin` norma ha`m bahalıqların qabıl etip g`ana 
31
Ерасов Б.С. Социальная культурология. М., qoor. Ei-eo бетлер. 
32
Шепанский Я. Элементарные понятия социологии. – М., 1969. – С. 43. 

---

qoymay, insannın` jasaw jag`dayları, talap ha‟m qızıg`ıwshılıqlarının` o`zgeriwi 
menen jan`a norma ha‟m bahalıqlardı do`retip te otıradı. Bul usılda ma`deniyattı 
analizlewde sanalıq da`rejeden insannın` anaw yamasa mınaw bahalıq, norma 
ha`m is-ha`reket usılların tan`lawın belgilewshi adamnın` real sotsial-praktikalıq 
da`rejesine o`tiw imkaniyatı bolmaydı. 
Ma`deniyat tusinigi insanlardın` ja`miyetlik o`mirin, individ birlesip jasaw 
protsessinde dus keliwshi ko`p tu`rli problemalardı sheshiwge xızmet etiwshi usıl 
ha`m mexanizmler o`z ishine alg‟an, insannın` o`zine ta`n iskerlik usılı ko`z-
qarasınan ko`rsetedi. Biraq bunday ko`z-qaras barlıq alımlar ta`repinen de qollap 
quwatlana bermeydi, olarg`a bunday anıqlama abstrakt bolıp qo`rinedi ha`m 
«o`zine ta`n iskerlik usılı» degende ne nazerde tutıladı? Degen sorawg`a anıqlıq 
kiritiya kerek dep esaplaydı. Bul sorawg`a anıqlıq kiritetug`ın bolsaq ma`deniyat 
insannın` ta`biyiy reallıq penen birge ta`biyiy reallıqtan basqa reallıqqa kiriwin 
an`latadı. İnsan tiri ta`biyattın` bir ag`zası sıpatında ta`biyiy determinantlar (o`z 
organizimin saqlap turıw, o`z tu`rin saqlap tu`rıw) boyınsha o`mir su`retug`ın 
bolsa, endi insan ta`biyiy determinantlarg`a qosımsha, ayrıqsha o`zine ta`n is-
ha`reketti bag`darlaw usıl ham mexanizmleri boyınsha iskerligin sanalı a`melge 
asırıp baradı. Ja`miyettin` rawajlanıwı menen birge bunday o`zine ta`n usıl ha`m 
mexanizmler quramalasıp, a`wladtan-a`wladqa o`tip bayıp bara beredi ha‟m 
insannın` xaqıyqıy kelbeti tolıg`ıraq ko`rinip baradı. 
Bizin` pikirimizshe, ma`deniyat tu`siniginin` mazmunın ashıwg`a hareket 
etiwshi joqarıda keltirilip o`tilgen ko`z-qaraslardın` ishinde «iskerlikli» ko`z qaras 
en` ulıyamalıq, yag`nıy filosofiyalıq anıqlama dep tu`siniw kerek. Al, 
ma`deniyatqa berilgen basqa anıqlamalar ma`deniyattın` ha‟r tu`rli aspektlerin 
sa`wlelendiriw arqalı «iskerlikli» anıqlamanın` mazmunın konkretlestirip barıwshı 
juwmaqlar sipatında tu`siniwge boladı.

---