Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

 
 

---

§3. Tsivilizatsiya tu’sinigi, onın’ ma’nisi h’a’m mazmunı 
Tsivilizatsiya termini latın tilindegi civilis – puxaralıq, sotsiallıq degen 
ma‟nini an‟latatug‟ın so`zlerden kelip shıqqan. Bul termindi birinshi ma‟rtebe 
frantsuz ag‟artıwshıları «aqıl ha‟m a‟dillike tiykarlang‟an ja‟miyet»
35
degen 
ma‟nide qollang‟an. Shotland tariyxshısı ha‟m filosofı A.Fegyusson bolsa, 
tsivilizatsiya terminin ja‟miyettin‟ rawajlanıw basqıshı degen ma‟nide qollanadı. 
Filosofiyalıq a‟debiyatlarda tsivilizatsiya terminine ju‟da‟ ko`plegen 
anıqlamalar beriledi. Olardın‟ ishinde en‟ ko`p ushrasatug‟ın anıqlamalar 
to`mendegiler: 
1)Tsivilizatsiya bul lokal ma‟deniyatlar rawajlanıwıwının‟ bir basqıshı, 
anıg‟ırag‟ı buzılıw basqıshı retinde tu‟sindiriledi. Bunday ko`z-qarasqa mısal 
retinde O.Shpenglerdin‟ pikirlerin keltirip o`tsek boladı. Ol o`zinin‟ “Evropanın‟ 
so‟niwi” atlı kitabında mısal retinde ma‟deniyat penen tsivilizatsiyanın‟ o`z-ara 
baylanısın to`mendegishe tu‟sindiredi: “ma‟deniyat o‟z ku‟sh-qu‟diretinin‟ bar 
energiyasın sarıplap bolg‟annan keyin ol tsivilizatsiyag‟a aylanadı”
36
.
Shpengler ta‟liymatında ma‟deniyat ha‟m tsivilizatsiya terminleri bir-birine 
qarama-qarsı qoyıladı. Tsivilizatsiya ma‟deniyattın‟ son‟g‟ı, krizis basqıshı 
sıpatında sa‟wlelenedi. 
2)Tsivilizatsiya alg‟ashqı jabayılıq da‟wirden keyin keliwshi adamzat 
ja‟miyetinin‟ basqıshı sıpatında tu‟siniledi. Bunday tu‟sindirmelerdi biz A. 
Morgan miynetlerinde, sonday-aq F.Engels ha‟m A.Toffler miynetlerinde 
ushratıwımızg‟a boladı.
37
F. Engels o`zinin‟ “Ma‟mleket, shan‟araq, jeke mu‟lktin‟ payda bolıwı” 
miynetinde tsivilizatsiya haqqında ga‟p ju‟ritkende sonlıqtan, tek Evropanı ko`zde 
tutqan, al Shıg‟ıs, onın‟ Aziyalıq o`ndiris usılı menen varvarlıq stadiyasında turıp 
qalg‟an dep ko`rsetedi. 
3)Tsivilizatsiya belgili bir aymaqtın‟ yamasa etnostın‟ rawajlanıw da‟rejesin 
ko‟rsetiwshi termin sıpatında qollanıladı. Mısalı: Antikalıq tsivilizatsiya, Oraylıq 
Aziya tsivilizatsiyası, inkler tsivilizatsiyası h.t.b. 
35
Фалсафа қомусий луғат. Тошкент 2004. 446-b. 
36
Шпенглер О. Закат Европы. M.1998. стр-185. 
37
С. Э. Крапивенский Социальная философия Москва 2007-г., 145-стр. 

---

4)“Tsivilizatsiya” termini “ma‟deniyat” tu‟sinigine sinonım termin sıpatında 
qollanıladı.
Bunday anıqlamanı anglishan tariyxshısı ha‟m filosofı A.Toynbidin‟ 
miynetlerinde ko‟riwge boladı. Ol «Ta‟biyiy negizler ajralg‟an halda sotsiallıq 
rawajlanıw jolına tu‟sken lokal ja‟miyetler tsivilizatsiya dep ataladı»
38
, dep aytadı.
A.Toybi tsivilizatsiya degen atamanı o‟zine ta‟n belgileri menen ajralıp 
turıwshı ja‟miyet tu‟rin belgilew ushın qollanadı. Tsivilizatsiya dep atalıwshı 
ja‟miyet tu‟ri basqa ja‟miyetlerden, tiykarınan primitiv ja‟miyetten do‟retiwshilik 
uqıplılıg‟ı menen ajraladı dep esaplaydı. Yag‟nıy ja‟miyet sırtqı ortalıq yamasa 
ishki sotsiallıq kıyınshılıqlarg‟a jan‟asha juwap qaytarıp turıw uqıplılıg‟ı dep 
ko‟rsetedi
39
. Al primitiv ja‟miyetler bolsa bunday uqıplılıqqa iye emes olarda 
qatan‟ da‟sturler inertsiyası dawam etip, ol do‟retiwshilikke, jan‟alıqlarg‟a jol 
qoymaydi. Tsivilizatsiyada ja‟miyet ishinen jan‟asha pikirlerdi jasaw ta‟rizin 
na‟siyatlawshı shaxslar payda bolıp, olar tsivilizatsiyanı alg‟a baslaydı. Eger bul 
shaxslar o‟zleri menen basqalardı erte alsa g‟ana tsivilizatsiya o‟z o‟mirin dawam 
ettiredi. Demek tsivilizatsiya dep erkin do‟retiwshilk etiwge imkaniyat jaratılg‟an 
ja‟miyetlerdi tu‟siniwimiz kerek. A.Toynbi pikirinshe tsivilizatsiyanın‟ gu‟lleniw 
da‟wiri ilim h‟a‟m iskusstvonın‟ rawajlang‟an da‟wiri esaplanadı.
Bul anıqlamalardın‟ ayrımları bir-birin tolıqtırıp tursa, ayrımları bir –birin 
biykarlaydı.
Tsivilizatsiya termininin‟ mazmunın ashıw ushın onın‟ to`mendegi 
belgilerine toqtalıp o`tiw za‟ru‟r.
Birinshiden, tsivilizatsiya ja‟miyettin‟ sotsiallıq sho‟lkemlesiw forması. Bul 
haywanatlar du‟nyasınan sekiriw tamamlanıp, adamlardın‟ tuwısqanlıq 
qatnasıqlarına tiykarlang‟an sho`lkemlesiw printsipi onın‟ qon‟sılıq-territoriyalıq, 
makroetikalıq sho‟lkemlesiw printsipi menen almastı; biologiyalıq nizamlıqlar 
sotsiallıq nızamlarg‟a boysınıwshı retinde o`mir su‟re baslaydı. 
Ekinshiden, tsivilizatsiya o`zinin‟ payda bolıwınan baslap-aq rawajlanıp 
barıwshı miynet bo`listiriliwi ha‟m ha‟r tu‟rli jamiyetler , adamlar arasındag‟ı 
38
Тоинби А. Постижение истории. M.1990. стр-80. 
39
А.Тойнби. Постижение истории. Москва 1990.39-40 

---

baylanıslardın‟ ku‟sheyip barıwı menen xarakterlenedi. Ha‟zirgi ku‟ndegi 
tsivilizatsiyanın‟ baylanıslar da‟rejesindey bolmag‟anı menen jabayılıqtan 
tsivilizatsiyag‟a o`tiw basqıshının‟ o`zi uruwlıq-qa‟wimlik shegaralanıwdı joq ete 
aldı. Bul tsivivlizatsiyanı adamlardın‟, kishi jamiyetlerdin‟ bir pu‟tinlik baylanıslar 
tu‟rindegi sotsiallıq sho`lkemlesiw sıpatında ta‟riyplewge imkan beredi. 
U‟shinshiden, tsivilizatsiyanın‟ maqseti ja‟miyetlik baylıqti o`ndiriw ha‟m 
qayta o`ndiriw bolıp tabıladı. Sonı aytıp o`tiw kerek, tsivilizatsiyanın‟ o`zi neolit 
revolyutsiyası ha‟m miynet o`nimdarlıg‟ının‟ keskin artıwı na‟tiyjesinde ju‟zege 
kelgen artıqsha o`nim negizinde qa‟liplesti. Artıqsha o`nimsiz aqılıy miynettin‟ 
fizikalıq miynetten ajralıp shıg‟ıwı, ilim ha‟m filosofiya, qa‟niygelesken 
iskusstvonın‟ payda bolıwı mu‟mkin emes edi. Ja‟miyetlik baylıq degende onın‟ 
tek materiyallıq-zatlıq ko`rinisi emes, al sonın‟ menen birge insannın‟ ha‟m pu‟tkil 
ja‟miyettin‟ ha‟r ta‟repleme rawajlanıwı ushın za‟ru‟r bolg‟an ruwxıy bahalıqları, 
sonın‟ menen birge bos waqtı da tu‟siniledi.
Joqarıda ko`rsetilip o`tilgen belgilerdi ulıwmalastıra otırıp tsivilizatsiyag‟a 
to`mendegishe anıqlama beriw mu‟mkin. Tsivilizatsiya – bul individler ha‟m 
ja‟miyetlik baylıqtı qayta o‟ndiriw ha‟m arttırıp barıw maqsetinde, bir pu‟tinlik 
tu‟rinde o`mir su‟riwshi sotsiallıq sho`lkemlesiw tipi.
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılı ja‟miyetti poliparadigmalıq usılda 
analızlewshi teoriya esaplanadı. Ol o‟z ishine ja‟miyet haqqındag‟ı teoriyalardag‟ı 
ratsionallıq da‟neshelerdi ja‟mlegen. 
Aadamzat ja‟miyetinin‟ rawajlanıwın talıqlawshı Tsivilizatsiyalıq izertlew 
usılın sotsiallıq filosofiyalıq oydın‟ sintezi sıpatında qarasaqta boladı. Lekin bizin‟ 
elimizdegi sotsiallıq filosofiya pa‟ninde tsivilizatsiyalıq izertlew usılının‟ 
jetiskenliklerinen tolıq paydalanılıp atırg‟an joq. Bul ma‟sele boyınsha tek g‟ana 
bir neshe qısqa maqalalar menen sheklenip qalıng‟an. Biraq burın‟g‟ı awqam 
ellerinde tsivilizatsiyalıq izertlew usılı ja‟miyetlik gumanitar pa‟nler ushın 
metodologiya sıpatında ken‟ qollanılmaqta. Bunı biz internet materiyalları arqalı, 
ilimiy jurnallar, monografiyalar ko‟rinisinde ko‟riwimizge boladı.
Tsivilizatsiyalıq paradigmag‟a qızıg‟ıwshılıq o`tken a‟sirdin‟ son‟g‟ı 
shereginde ku‟sheydi. Burıng‟ı awqamdag‟ı ja‟miyetti u‟yreniwshi ilimler 

---

toplag‟an mag‟lıwmatlar formatsiyalıq paradigma menen tiykarlaw qıyınshılıqtı 
tuwdıra basladı.Ja‟miyet tariyxı, bu‟gingi ku‟ngi ja‟miyetlerinin‟ turmıs ta‟rizi 
haqqındag‟ı jan‟a bilimler olardın‟ teren‟ analizleniwi ushın jan‟asha qatnastı talap 
ete basladı. Burın‟g‟ı awqamda formatsiyalıq usıldı kritikalap, onın‟ ornına jan‟a 
ja‟miyetlik teoriya jaratıw usınısları menen Shıg‟ıs ja‟miyetlerin u‟yreniwshiler 
shıg‟a basladı. 1990 jılı burın‟g‟ı awqamdag‟ı en‟ iri filosofiya tarawı boyınsha 
en‟ abıroylı l “Voprosı filosofii”(Filosofiya ma‟seleleri) jurnalındag‟ı do‟n‟gelek 
stol qatnasıwshılarının‟ ko‟pshiligi Aziya ha‟m Afrika ellerin u‟yreniwshi 
tariyxshılardan quralg‟an materiyallarınan ko‟rsek boladı
40
.
 
40
Qaran`iz: Формации или цивилизации? (материалы «круглого стола»). «Вопросы философии». 1989, №10, 
с.34 

---