Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

Bir pu’tinlik ha’m o’z-ara baylanıs 
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılının‟ bas printsiplerinin‟ biri sıpatında bir 
pu‟tinlik ha‟m o‟z-ara baylanıs printsipleri qaraladı. Bul printsip boyınsha 
demografiyalıq ta‟biyiy o‟zgesheliklerden kelip shıqqan halda ha‟r qıylı regionlar 
rawajlanıwında ayrıqshalıqlarg‟a iye boldı. Mısalı, Aziya ellerinde sonın‟ ishinde 
Orta Aziya xalıqlarında adamlıq ha‟m ta‟biyiy faktordiın‟ qolaylı keliwi 
ja‟miyettin‟ uzaq waqıt dawamında ekstentsiv rawajlanıw o‟zgesheligine iye boldı. 
Ekstentsiv rawajlanıw degenimiz rawajlanıwda sapalıq ko‟rsetkishler emes, al 
sanlıq ko‟rsetkishlerge u‟lken itibar beriledi. 
Orta Aziyada ta‟biyiy sha‟rayatlardın‟, miynet resurslarının‟ mollıg‟ı 
diyqanshılıqta jan‟a jerlerdin‟ ashılıwı, ko‟p miynet ku‟shinin‟ jumsalıwı (iri 
kanallardın‟ qazılıwı) esabınan a‟melge asırıldı. Bul ha‟tte XX a‟sirdegi apatshılıq 
Aral apatshılıg‟ının‟ ju‟zege keliwine alıp keldi. Ekstentsiv rawajlanıw ja‟miyetlik 
sanag‟a ha‟m ja‟miyetlik qatnasıqlarg‟a o‟zinin‟ ta‟sirin tiygizdi. Bizde ko‟pshilik 
jag‟dayda ku‟shli oraylasqan ha‟kimiyattın‟ basqarılıwı ta‟n. Adamlardın‟ sana 
seziminde de kollektivlilik ja‟miyetlik ierarxiyadag‟ı ornına qaray qatnas jasaw 
ko‟zge taslanadı. Bul ko‟rsetilip o‟tilgen faktorlar regionımızda xojalıq ju‟ritiw 
usılların sho‟lkemlestiriwdi u‟yreniwge, sonday-aq ma‟mleketlik basqarıw ha‟m 
ja‟miyetti reformalaw qubılısların u‟yreniwge ken‟ imkaniyatlar jaratadı. Mısalı, 
41
Формации или цивилизации? (материалы «круглого стола»). «Вопросы философии». 1989, №10, с.34 

---

bizde regionnın‟ o‟zgesheliklerinen kelip shıqqan halda sotsiallıq bag‟darlang‟an 
bazar ekonomikası tan‟landı. Ayrım tarawlarda ma‟mlekettin‟ u‟stemligi o‟ndiristi 
o‟zgertiw arqalı a‟ste-aqırınlıq penen erkinlestirilip barıldı. 
Puxaralıq ja‟miyettin‟ a‟hmiyetli atributı bolg‟an ma‟ha‟lle institutı, 
qaraqalpaqlarda awıl institutı usı regionnın‟ o‟zgesheliginen kelip shıg‟ıp payda 
bolg‟an yag‟nıy awıl adamları xojalıqtı birgelikte ju‟ritken. Suwg‟arıw 
diyqanshılıg‟ı irrigatsiyalıq qurılmalarda u‟lken miynetti talap etedi. Sonlıqtan, iri 
ma‟seleler birgelikte awıl ag‟zalarının‟ qatnasıwında a‟melge asqan. Bizin‟ 
ku‟nimizge jetip kelgen ko‟rinisi – ko‟mek (o‟zbek da‟stu‟rinde bul - hashar 
delinedi).