Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

§2. O.Shpenglerdin’ ta’liymatında ma’deniyat h’a’m 
tsivilizatsiyanın’ o’z-ara baylanısı ma’selesinin’ talıqlanıwı 
Shpengler 
ma`deniyattın` 
qa`liplesiwin 
to`mendegishe 
tu`sindiredi. 
«Ma`deniyat ma`n`gi balalıq sıpatına qarawg`a bolatug`ın alg`ashqı ruwxıy 
halattan ullı ruwx, ukelbetsizilkten qanday da bir obraz, sheksiz ha`m tınıshlıqtan 
sheklengenlik ha‟m o`zgeris ajıralıp shıg`adı. Ol qatan` sheklengen aymaqta 
gu`llenedi ha`m bul aymaq penen o`simlik sıyaqlı baylanıslı bolıp qaladı. 
Ma`deniyat jan o`zinin` barlıq mu`mkinshiliklerin xalıqlar, tiller, diniy 
ta`liymatlar, ma`mleket ha‟m ilimler ko`rinisinde a`melge asırıp bolg`annan keyin
o`zinin` alg`ashqı ruwxıy stixiyasına qaytadı.
46
Ma`deniyat o`zinin` o`miri 
dawamında bir neshe basqıshlardı basıp o`tip, sırtqı xaoslıq ha`m ishki sanasızlıq 
ko`rinisindegi ku`shlerge qarsı gu`resip jetilisip baradı. Onın` hareketi xudojniktin` 
sırtqı materialdın` ha`m o`zinin` ishinde ideyanın` jog`alıwına qarsı gu`resiwine 
uqsaydı. Ha‟r bir ma`deniyat o`zin tolıq a`melge asırıw ushın paydalanılatug`ın 
materiya ha`m ken`islik penen simvolikalıq baylanısta boladı. «Maqsetke 
erisilgende, ideya, yag`nıy bar imkaniyatlar a`melge asırılıp bolıng`annan keyin 
ma`deniyat suwıydı, qıyrala baslaydı, qanı qoyıwlasıp, onın` ku`shi a`zzilenip 
baslaydı – ol tsivilizatsiyag`a aylanadı.»
47
Bunnan Shpengler kontseptsiyasında 
ma`deniyat ha`m tsivilizatsiya tu`sinikleri qarama-qarsı qoyılatug`ınlıg`ı kelip 
shıg`adı. Ma`deniyat do`retiwshilik ku`shlerinin` o`siwi sıpatında tu`sindirilse, al 
tsivilizatsiya usı do`retiwshilik ku`shlerinin` a`zzileniwi menen baylanıstırıladı. 
Do`retiwshi «jan» eger o`zinin` quwatın jog`altsa ol ruwxıy do`retiwshilik arqalı 
emes al materiallıqqa itibar qarata baslaydı. Bul jag‟day barlıq ma`deniyatlardın` 
o`mirinin` son`g`ı basqıshlarında ko‟rinedi. Mısalı, Shpengler rim da`wir antikalıq 
ma`deniyattın` so`niw basqıshı sıpatında ta`riypleydi. Sebebi bul da`wirde «jer 
ju`zlik qala» ju`zege keledi. Bul qalada da`stu`rler o`z a`hmiyetin jog`altıp 
ma`deniyattı alıp ju`riwshisi sıpatında millet jog`alıp, «massa» ju`zege keledi.
Massa ha‟r tu`rli aymaqlardan jıynalg`an bolıp bir den bir ruwxqa iye bolmay, ol 
tek g`ana materiallıq ja`rdeminde g`ana birigip turadı. Bul materiallıq pul, jeke 
46
Шпенглер О. Закат европы. Москва 1998. 184б 
47
Сонда 185б. 

---

paydanı go`zlew ha`m qorqınısh ko`rinisinde bolıwı mu`mkin. Shpengelrdin` 
pikirinshe, ma`deniyattın` so`niwi, yag`nıy tsivilizatsiya baskıshının` bir beligisi 
sıpatında ullı imperiyalardı jaratıwg`a umtılıwdı korsetiwge boladı. Ma`deniyat 
ha`m tsivilizatsiyanı salıstırıp analizlegende Shpengler, Nitsshe filosofiyasının` 
orayında turıwshı «dionisiylik» ha`m «appolonlık» baslama ortasındag`ı qarama-
qarsılıq mısalında tu`sindiredi.
48
Nitsshe «dionisiylik» baslamanı erktin` 
u`stemligi sıpatında ko`rsetse, «appolonlıq» baslama retinde ratsionallıqtın` 
u`stemligi retinde tu`sindiredi. Onın` pikirinshe usı eki baslama iskusstvonın` 
rawajlanıwında o`z-ara gu`res alıp baradı. Shpengler kontsepptsiyasında da 
ma`deniyattın` belgisi sıpatında «dionisiylik» baslamanın` u`stemligi, 
ma`deniyattın` janının` do`retiwshilikke umtılısının`, sezimlerdin` ku`shliligi 
sıpatında ko`rsetse. Tsivilizatsiya «appolonlıq» baslama, aqıldın`, ratsionallıqtın` 
u`stemligi sıpatında tu`sindiriledi. Tsivilizatsiyag`a kelip ma`deniyat janının` 
do`retiwshilik uqıplılıg`ı to`menlep, ma`deniyat tek sırtqı baylanıslardı 
ku`sheytiwge hareket etedi. İnsan erkinliginin‟ ken‟eyip barıwının‟ ja‟miyet 
rawajlanıwının‟ o‟lshemi sıpatında alıp qaralıwı insandı tu‟siniw, ruwxıylıq
ma‟selesi, ma‟deniyattı analizlew ma‟selelerine ja‟miyette anıqlıq kiritedi yag‟nıy 
insandı u‟yrengende insannın‟ ta‟biyatının‟ rawajlanıp barıwı, onın‟ mazmunının‟ 
ken‟eyip barıwı sıpatında tu‟sindiriledi. Da‟slepki tsivilizatsiyag‟a shekemgi 
da‟wirde insannın‟ mazmunı ta‟biyiy faktorlar menen belgilenetug‟ın bolsa, 
tsivilizatsiyag‟a o‟tiw arqalı ta‟biyiy faktorlar joq bolıp ketpeydi, og‟an jan‟adan 
qosımsha ta‟sir etiwshi faktorlar qosıladı yag‟nıy insannın‟ o‟zine, 
a‟tirapındag‟ılarg‟a degen qatnası ta‟biyiy faktorlarg‟a qosımsha motivler payda 
bolıp baslaydı. 
48
Қараң:Нищие Ф. По ту сторону добра и зла. Москва 1998. 

---