Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

1. 
Ma’’deniyat tsivilizatsiyag’a qarag’anda erterek payda boladı. 
Ma’deniyattın’ da’slepki belgilerin biz tsivilizatsiyag’a shekemgi da’wirdegi 
adamlardın’ turmıs ta’rzinde ko`riwimizge boladı. 
Da‟slepki tsivilizatsiyalardın‟ qa‟liplesiwi b.e.sh. 4-3 mın‟ jıllıqlar dep ko‟rsetilse, 
ma‟deniyattın‟ rawajlanıwı tsivilizatsiyag‟a shekemgi basqıshtı da o‟zine qamtıydı. 
49
Кант И. Сочинения– В 6 Т. М., 1963–1966. Т. 2. С. 192, 204. 

---

Alg‟ashqı da‟wirdin‟ materiallıq ma‟deniyatı en‟ birinshi miynet qurallarının‟ 
payda bolıwı h‟a‟m olardın‟ jetilistiriliwi menen baylanıslı. Miynet quralları eki 
tu‟rge bo‟linedi: 
A). Birinshi baslang‟ısh miynet quralları. Bular, tayaq, tas, nayza, shoqmar 
h‟a‟m t.b. Olardın‟ ja‟rdeminde adamlar o‟zlerine azıq-awqat tapqan. 
B). Ekinshi da‟rejeli qurallar. Olardın‟ ja‟rdeminde birinshi baslang‟ısh miynet 
quralları islengen. Mısalı islengen taslar, olardın‟ ja‟rdeminde tayaqtın‟, 
nayzalardın‟ ushı shıg‟arılg‟an h‟.t.b. 
Ekinshi da‟rejeli qurallardı ta‟biyattan alıp, adam ta‟rizli maqluqlar qayta 
islegen. Olar ayrıqsha qoldan islengen jasalma ortalıqtı quraydı h‟a‟m 
ma‟deniyattın‟ payda bolıwının‟ basında turadı. 
Birinshi tas quralları-bular jarılg‟an jumırı tas, qopal tu‟rde ushlang‟an iri 
shanıshqı h‟.t.b. usıg‟an uqsag‟anlar. 
Taslardın‟ formaları da‟slep urıp o‟zgertilgen, keyin ala ottın‟ ja‟rdeminde 
ko‟mirde qayta islengen. Son‟ınan taslardı pıshqılaw, jıltıratıw, ısqılap tegislew, 
sharlaw texnikası qollanılg‟an, burap tesiw jolı menen tas monshaqlar islengen. 
Qayta islewdin‟ texnikalıq usıllarının‟ ken‟eyiwi, adamnan u‟lken fizikalıq ku‟sh 
sarıp etiwin talap etti. 
Muste (orta paleolit da‟wirinde) adamının‟ qolının‟ ku‟shi h‟a‟zirgi adamnan 
6-7 ma‟rtebe ko‟p bolg‟an. Ol 150 kg awırlıq ku‟shti sarıplaw qa‟biletine iye 
bolg‟an. Adam h‟a‟miyshe fizikalıq ku‟shinin‟ ta‟sir etiwin ko‟teriw, usılların 
izlegen, solay etip ol: a) urıw qurallarının‟ awırlıg‟ın ko‟beyitken, b) diyxanlar 
(ma‟selen, a‟yyemgi Okeaniy diyxanları) Jerdi qazatug‟ın quraldı bekkem 
ag‟ashtın‟ shaqasına bekitip, tekshe islep, jumıs islegende tekshege ayaqtın basıp, 
o‟zinin‟ denesinin‟ awırlıg‟ınan paydalang‟an, v) rıchagtan qollang‟an, g) saplardı, 
jonıp islengen kemelerdı transport quralı sıpatında qollang‟an, h‟a‟m o‟zlerinin‟ 
ortalıqta h‟a‟reket etiwshi tezlestirgen. 
A‟yyemgi du‟nya ma‟deniyatında miynet qurallarınan basqa, ot, turaq jay 
h‟a‟m an‟shılıq a‟h‟miyetli orındı iyelegen. 
Solay etip, materiallıq ma‟deniyattın‟ payda bolıwı h‟a‟m rawajlanıwının‟ en‟ 
da‟slepki basqıshında adamlar miynet quralların islep shıg‟ardı, biraq azıq-awqat 

---

o‟ndirmedi, toplawshılıq h‟a‟m an‟shılıq h‟a‟m balıqshılıq penen shug‟ıllandı. 
Sonlıqtan bul basqıshtı materiallıq ma‟deniyattın‟ o‟zlestiriwshi tipi dep atasaq 
boladı. Sonnan keyin g‟ana, adam o‟zinin‟ iskerliginin‟ diyxanshılıq, sharwashılıq 
h‟a‟m o‟nertmenshilik basqıshına o‟tkende matreiallıq ma‟deniyattın‟ o‟ndiriwshi 
tipi qa‟liplesedi. 
Alg‟ashqı ja‟miyettin‟ ruxıy ma‟deniyatı. Alg‟ashqı ja‟miyettin‟ ruxıy 
ma‟deniyatına tiykarınan alg‟anda til, bilimler, isenimler, nızamlar, iskusstvo, 
a‟dep-ikramlıq qag‟ıydaları h‟a‟m da‟stu‟rler kiredi. 
Alg‟ashqı ma‟deniyattın‟ rawajlanıw tariyxın izertley otırıp, anglichan ilimpazı 
E.B.Teylor, jabayı adamnın‟ sanası, onın‟ basıp o‟tken jolları h‟aqqında bılay dep 
jazadı: 
“‟Til, mifologiya, da‟stu‟r h‟a‟m din qubılısların izertley otırıp, biz barlıq 
waqıtta jabayı adam sanası baslang‟ısh ah‟walda bolg‟anlıg‟ın, al h‟a‟zirgi zaman 
adamının‟ tsivilizatsiyalang‟an sapasında elege shekem sol alıs tariyxtın‟ izlerinin‟ 
saqlang‟anlıg‟ın 
ko‟remiz. 
Tsivilizatsiya 
adam 
sana-seziminin‟ 
barlıq 
imkaniyatların baslang‟ısh tekshede payda bolg‟an h‟a‟m o‟zinin‟ izin qaldırg‟an 
qaldıqlar menen gu‟resiwge, sonın‟ menen birge o‟zinin‟ de payda etken 
kemshilikleri menen gu‟resiwge h‟a‟m olardı sheshiwge h‟a‟m rawajlanıw saparın 
dawam ettiriwge jumsay aladı. Bunday u‟zliksiz gu‟res ma‟deniyattın‟ ulıwma ten‟ 
h‟a‟reket etiwin belgileydi”‟
50
.
Til, belgiler sisteması sıpatında adam ushın baylanıs, oylaw, belgilew xızmetin 
atqardı. Tildin‟ payda bolıwının‟ biologiyalıq sebebi adamda joqarı h‟aywanlarda 
bolatug‟ın qozg‟almalı h‟a‟m sesli signalizatsiya formalarının‟ barlıg‟ı edi.
Adamnın‟ qa‟liplesiw da‟wirinde, a‟sirese onın‟ miynet iskerliginin‟ payda 
bolıwı menen til signal sisteması ju‟zege keledi. Ondag‟ı signallıq h‟a‟m 
emotsionallıq a‟h‟miyetke iye sesler, a‟ste aqırın belgilerge aylanıp, zatlardı 
anıqlaytug‟ın, olardın‟ mazmunın belgileytug‟ın quralg‟a aynaldı. Usının‟ 
tiykarında til o‟zinin‟ xabarlandırıwshı funktsiyasın atqara baslaydı.
A‟yyemgi adamlar izbe-iz elementarlıq (a‟piwayı) sesler komplekslerinen 
a‟dewir quramalı, ulıwmalasqan ses komplekslerine o‟tedi. Anıq h‟a‟m tu‟sinikli 
50
Тэйлор Э.Б. Первобытная культура. М., qoio. ye-бет 

---

tildin‟ payda bolıwı adamnın‟ ruxıy rawajlanıwının‟ tiykarı boldı, sotsiallıq 
ta‟jiriybelerdi jetkerip beriwge, o‟zligin an‟lawg‟a, qorshag‟an du‟nyanı tu‟siniwge 
jol ashıp berdi. 
A‟lbette zat h‟a‟m ol h‟aqqındag‟ı tu‟sinik arasındag‟ı baylanıstı ornatıw, 
esitilgen dawıs h‟a‟m sesti aytıw (artikulyatsiya)-bul u‟lken do‟retiwshilik h‟a‟m 
sheberlik. Usılarg‟a eriskennen keyin g‟ana ruxıy sferada ma‟deniyattın‟ tiykarı 
payda bolg‟an. 
Ruxıy ma‟deniyattın‟ rawajlanıwının‟ erte basqıshlarında mif payda bolg‟an. 
Onı ja‟miyetlik rawajlanıwdın‟ da‟wirlerindegi ta‟biyiy h‟a‟m sotsiallıq shınlıqtı 
tu‟siniwdin‟ birden bir usılı dep qaraydı. Mif qorshag‟an ta‟biyattı janlandırıp, 
kosmostı ruxlandırıp, adam h‟a‟m ta‟biyat ortasındag‟ı garmoniyanı ornatıp, 
bekkemlep, du‟nyanı “‟o‟zine uqsas” anıq h‟a‟m tu‟sinikli qılıp ashıp ko‟rsetedi. 
E.Taylor bılay dep jazadı: 
“‟Ku‟ndelikli ta‟jiriybe faktlerinin‟ mifqa aylanıwının‟ birinshi h‟a‟m tiykarg‟ı 
sebebi pu‟tkil ta‟biyattı janlandırıw mu‟mkin ekenligine isenim bolıp tabıladı... 
Alg‟ashqı adamlar ushın quyash h‟a‟m juldızlar, terek h‟a‟m da‟ryalar, bulıtlar 
h‟a‟m samallar janlı adamlarg‟a h‟a‟m h‟aywanlarg‟a usap jasaytug‟ın, o‟zlerinin‟ 
atqarıwı kerek funktsiyaların h‟aywanlar sıyaqlı dene ag‟zalarının‟ h‟a‟m adamlar 
sıyaqlı qurallar ja‟rdeminde atqaratug‟ınday,sonday a‟melge asıradıG‟
51
. 
Ne ushın a‟yyemgi adamg‟a mif kerek edi?
Adam o‟zin qorshag‟an du‟nya menen soqlıg‟ısar eken, ol bul ushırasıwdı 
h‟a‟m emotsionallıq, h‟a‟m tvorchestvolıq (do‟retiwshilik) qıyalı h‟a‟m aqılı 
da‟rejelerinde o‟zinen o‟tkizedi. Ha‟r bir waqıya individuallasadı h‟a‟m 
su‟wretlewdi, tu‟sindiriwdi talap etedi. Bastan keshilirgen waqıyanı obrazlı 
su‟wretlew h‟a‟m onın‟ sebeplerin anıqlaw ayrıqsha gu‟rrin‟ formasında aytıp 
beriliwi mu‟mkin. “‟Mif”‟ degende usınday “‟gu‟rrin‟”‟ na‟zerde tutıladı. 
A‟yyemgi adamlar miflerde su‟wretlewdin‟ a‟dettegidey emes, al pu‟tkilley 
basqasha usılınan paydalang‟an. Abstrak analiz rolin metoforalıq uqsatıwlar 
atqardı. Mısalı, h‟a‟zirgi zaman adamının‟ tu‟sinigi boyınsha h‟awadag‟ı 
atmosferalıq o‟zgerisler qurg‟aqlıqtı toqtatıp, jamg‟ırdı jawdıradı dep oylaydı. Al, 
51
Э.Тайлор Сонда. qwo-бет. 

---

a‟yyemgi da‟wirdin‟ en‟ birinshi diyxanları, bunday waqıyanı pu‟tkilley basqasha 
tu‟sindiredi, sebebi olar bunı o‟zgeshe qabıl etip, bastan keshiredi. Olardın‟ 
pikirinshe, ja‟rdemge ko‟pten ku‟tken qutqarıwshı qus İmdugud ushıp kelip, 
aspandı qap-qara bulıtlar menen qaplaydı h‟a‟m ıssı demleri menen eginlerdi 
qurg‟atıp taslag‟an Aspan o‟gizin jep qoyadı. 
Bul jerde adamlar o‟zinin‟ o‟mirine za‟ru‟rli bolg‟an waqıya h‟aqqında bayan 
etedi. Olar eki ruxlang‟an, bir-birine qarsı ku‟shlerdin‟ soqlıg‟ısıwın tuwrıdan 
tuwrı bastan keshiredi. Olardın‟ biri jawız ku‟sh bolıp, olardın‟ elin joq qılmaqshı, 
solay etip o‟mirine zulım ko‟rsetpekshi, al ekinshisi qa‟h‟a‟rli (gu‟ldirmama, 
jawın), biraq qutqarıwshı h‟a‟m jaqsılıq etiwshi ku‟shler. Bul ku‟shlerge berilgen 
atlar, olardın‟ atamaları qıyal h‟a‟m shınlıqtın‟ qızıqlı aralaspasınan kelip shıg‟adı, 
a‟lbette. 
Alg‟ashqı adamg‟a ka‟ramatlı ta‟biyat ta‟biyatı qollap turatug‟ınday 
ko‟rinetug‟ının esapqa alıw kerek. Mifler onı su‟wretlep ko‟rsetedi, biraq tu‟sindire 
almaydı. Ka‟ramatlı ta‟biyat miflerge mazmun beredi. Alg‟ashqı ja‟miyettin‟ ruxıy 
ma‟deniyatında da‟slepki diniy isenimlerdin‟ ornı ayrıqsha. Bul diniy isenimlerge 
magiya, fetishizm, totemizm h‟a‟m animizm kiredi. O‟z rawajlanıwının‟ en‟ 
birinshi basqıshlarında adamlar, ta‟biyat penen birligin bizlerden go‟re jaqsıraq 
sezetug‟ın edi, sonın‟ ushında olar o‟zin ta‟biyattın‟ konkret ko‟rinisleri menen 
uqsatıwg‟a qushtar boldı. Ma‟deniyatta bul identifikatsiya (uqsatıw) totemizm 
formasında ko‟rindi. Totemizm-bul h‟a‟r bir qa‟wim yamasa adamlar toparı 
qandayda bir h‟aywan yamasa o‟simlik (totem) menen tıg‟ız ruwlıq, tuwısqanshılıq 
baylanısta bolatug‟ınlıg‟ına isenim bolıp tabıladı. Totemizmnin‟ payda bolıwının‟ 
tiykarında a‟yyemgi adamlardın‟ adam h‟a‟m h‟aywanlar ortasında 
ayırmashılıqtın‟ joq ekenligine isenimi, usı ko‟z-qaras penen baylanıslı bolg‟an 
adamnın‟ h‟aywang‟a aylanıwı h‟aqqındag‟ı mif jatadı. 
Ha‟zirgi zaman ma‟deniyatında totemizmnin‟ qaldıqları saqlanbaqta. Mısal 
retinde, geraldikanı, geypara h‟aywanlardın‟ bas su‟yeklerin, terilerin diywallarg‟a 
ildirip qoyıw, ayrım xalıqlardın‟ arasında it, at, shoshqa, sıyırdın‟ go‟shlerin 
awqatqa paydalanbaslıq h‟.t.b. keltirsek boladı. 

---

Alg‟ashqı ja‟miyette totemizm arqalı adamlar kollektivi h‟a‟m onın‟ menen 
baylanıslı h‟aywanlar menen bir pu‟tinlikti sezgen konkret kollektiv penen 
baylanıslı bolg‟an h‟aywannın‟ tu‟ri totemge aylang‟an. Solay etip, alg‟ashqı 
qa‟wim o‟zinin‟ birligin, totemnin‟ birligi, totem boyınsha tuwısqanshılıqta dep 
tu‟singen. Qa‟wimnin‟ h‟a‟r bir ag‟zası o‟zlerinin‟ jaqınlıg‟ın, bir pu‟tin ekenligin, 
biir qan, bir jan ekenligin bilgen. Alg‟ashqı da‟wir ma‟deniyatı magiyalıq oy-
pikirge, magiyalıq h‟a‟reketlerge (gr. maqeia-duwalaw, sıyqırlawshılıq) 
tiykarlang‟an dep ko‟rsetedi. Bul belgili da‟rejede durıs, sebebi oylawdın‟ 
magiyalıq formaları, pal ashıw, belgilerge iseniw, ko‟zi ashıqlıq h‟a‟m basqa da 
quramalı salt-da‟stu‟rler, tek ma‟deniyat komponenti bolıp g‟ana qoymastan, sol 
da‟wirdin‟ turmıs ta‟rzinin‟ o‟zin belgileytug‟ın edi. Alg‟ashqı ma‟deniyattag‟ı 
magiyalıq ko‟z-qaraslardın‟ ayrıqsha belgisi onın‟ sinkretikalıg‟ı bolıp tabıladı, 
yag‟nıy ishki sezimler, keshirmeler h‟a‟m oy-pikirdin‟ bir pu‟tin organikalıq 
birligi. Bul en‟ a‟yyemgi ma‟deniyatqa ta‟n bolg‟an qa‟siyet. “‟A‟piwayı, 
ta‟biyiy”‟, “‟ka‟ramatlı”‟, “‟sıyqırlı”‟ qubılıslardı alg‟ashqı adamlar bo‟lip 
ko‟rsetiw imkaniyatına iye emes edi. Olar ushın “‟ka‟ramatlılıq”‟-ta‟biyat 
nızamların buzıwshı na‟rse emes, al adamlardın‟ ku‟ndelikli turmıs ta‟rzin, ku‟n 
keshiriw ta‟rtibin buzıwshı ku‟tilmegen qubılıslar. “‟Ka‟ramatlı, sıyqırlı”‟ 
buzıwshı ku‟shlerge magiya ja‟rdeminde, „‟sıyqırlı”‟ so‟zler, is h‟a‟reketler arqalı 
ta‟sir etiw arqalı, adam o‟zinin‟ maqsetine boysındıra aladı, yamasa bir birinin‟ 
ortasında kelisimdi ornatıp oy-a‟rmanın iske asıra aladı, o‟zine qaratadı yaki 
o‟zinen qashıradı. A‟lbette magiya adamnan u‟lken emotsionallıq, psixikalıq, 
ruxıy-fizikalıq ku‟shti talap etedi. Magiya, onı iyelegen adamg‟a biylik etiw, 
bilimlerdi toplaw ushın ku‟sh h‟a‟m imkaniyatlar ashıp berdi. 
En‟ da‟slepki diniy isenimler predmeti bolıp fetish (port. feitico- dualang‟an 
zat) xızmet atqaradı. Fetishizm ayırım materiallıq zatlardın‟ sıyqırlı, g‟ayrıtabiyiy 
qa‟siyetlerine isenim bolıp tabıladı. Fetishizm magiya arqalı adamnın‟ o‟zin 
qorshag‟an predmetlerge h‟a‟m qubılıslarg‟a ta‟sir jasap, o‟z qa‟lewine h‟a‟m 
ıxtıyarına muwapıq o‟zgerte alıwı mu‟mkin. A‟ste-aqırın ta‟biyat, ondag‟ı zatlar 
h‟a‟m qubılıslardın‟ ka‟ramatlı qa‟siyetleri o‟z-o‟zinen ajıralıp, “‟biyg‟a‟rez”‟-

---

„‟rux”‟larg‟a aylanadı. Usının‟ tiykarında animizm, yag‟nıy deneden tısqarıda 
jasaytug‟ın “‟jang‟a, ruxqa”‟ isenim payda boladı. 
Animizm a‟yyemgi du‟nya ma‟deniyatındag‟ı diniy isenimlerdin‟ universallıq 
forması bolıp, diniy rituallardın‟, salt da‟stu‟rlerdin‟ tiykarında turdı h‟a‟m olardın‟ 
baslaması xızmetin atqardı. Bul termindi ma‟deniyattanıw ilimine kirgizgen 
E.B.Taylor animizmdi a‟yyemgi adamlardın‟ sanasında bekkem ornalasqan h‟a‟r 
bir janlı tiri maqluqta jan bolatug‟ınlıg‟ı, ol o‟z betinshe jasay alatug‟ın h‟a‟m 
iyesinin‟ o‟liminen son‟ da jeke o‟mirin dawam ete beretug‟ınlıg‟ı h‟aqqındag‟ı 
ko‟z-qaras penen baylanıstıradı. Bunnan basqa en‟ joqarı ruxlar da bar bolıp, ol 
materiallıq ko‟rinislerden g‟a‟rezsiz jasaydı. Bul bir-birine tıg‟ız baylanıslı bolg‟an 
eki ko‟z-qaras animiznin‟ barlıq formalarında ushırasadı. Animizm ta‟repdarları 
ruxlar materiallıq du‟nyanı, adamlardın‟ o‟mirin basqarıp turadı, olardın‟ 
tag‟diyrin belgilendi, o‟lgennen keyinde a‟h‟miyetin jog‟altpaydı, al qaytama olar 
tiri adamlar menen baylanısta boladı, tiriler o‟zlerinin‟ jaqsı yamasa jaman is 
h‟a‟reketi menen ruxlardı quwantadı yamasa qapa qıladı dep isenedi. Sonın‟ ushın 
ruxlarg‟a adamlar durıs is h‟a‟reketi menen, olarg‟a raxmetler aytıp, qurbanlıqlar 
qılıp sıyınıw lazım degen pikirge keledi. Usıg‟an baylanıslı alg‟ashqı ja‟miyettin‟ 
ruxıy ma‟deniyatında ayrıqsha rituallar, salt-da‟stu‟rler payda boladı. Mısalı jerlew 
ma‟resimi. Bul ma‟resim alg‟ashqı ja‟miyette u‟lken a‟h‟miyetke iye bolg‟an. 
Ruxtı a‟yyemgi adamlar qalay tu‟singen, qanday etip ko‟z aldına keltirgen. Olar 
ushın rux yamasa jan adamnın‟ ishindegi kishkene adam, h‟aywannın‟ o‟zindegi 
kishkene h‟aywan, dene h‟a‟m jan bir biri menen baylanıslı pu‟tinlik bolıp tabıladı. 
Jan adam denesin h‟a‟reketlendirip turatug‟ın aktiv ku‟sh. Uyıqlag‟anda, sananı 
jog‟altqanda, o‟lip qalg‟anda jan deneni waqıtsha h‟a‟m ma‟n‟gige ta‟rk etedi. Ol 
ko‟zge ko‟rinbeydi, sonın‟ ushın bolsa kerek jandı dem alıw (dıxanie) h‟a‟m saya 
(ten), par, nur menen ten‟lestiredi. Adam h‟aqıyqatlıqtı ko‟rkem obrazlı su‟wretlew 
h‟a‟m qabıllaw uqıbına eriskende iskusstvo, yag‟nıy ko‟rkem do‟retiwshilik 
sheberligi payda boladı. Bunday uqıplılıq mifologiyanın‟ payda bolıwı menen, 
ta‟biyat insaniylıq mazmung‟a iye bolg‟anda, adam metoforalıq oylay baslıwı 
menen ju‟zege keledi. Ta‟biyat adamnın‟ o‟zine uqsas, janı bar sıyaqlı, ko‟retug‟ın, 
esitetug‟ın, h‟a‟rekette bolatug‟ın, jasaytug‟ın, emotsionallıq sezimlerge (qapa 

---

bolıw, quwanıw h‟.t.b.) iye zat dep qabıllanadı h‟a‟m tu‟sindiriledi. Usının‟ 
tiykarında ko‟rkem-obrazlıq oylaw payda boladı. Ol metaforalıq (bir zattın‟ ekinshi 
na‟rse arqalı ko‟rsetiliwi), bah‟alawshılıq h‟a‟m emotsionallıq seziwlerge (qapa 
bolıw, quwanıw h‟.t.b.) iye zat dep qabıllanadı h‟a‟m tu‟sindiriledi. Usının‟ 
tiykarında ko‟rkem obrazlıq oylaw payda boladı. Ol metaforalıq (bir zattın‟ ekinshi 
na‟rse arqalı ko‟rsetiliwi), bah‟alawshılıq h‟a‟m emotsionallıq mazmundı o‟z 
ishine qamtıydı. Biraq iskusstvo a‟yyemgi adamnın‟ ko‟rkem obrazlı 
informatsiyanı alıp, bekkemlep h‟a‟m saqlap, onı su‟wretlerde, ılay ıdıslarda, 
ag‟ashlarda, ses (dawıs) arqalı jetkerip bere alatug‟ın waqtında payda bolg‟an. Bul 
miynet iskerliginin‟, miynet qurallarının‟ rawajlanıwı, zatlardı qayta islew 
texnologiyasının‟ jetilisiwi menen tıg‟ız baylanıslı edi. 
İskusstvo adamnın‟ ruxıy ma‟deniyatının‟ ajıralmas bo‟legi sıpatında 
qa‟liplesken h‟a‟m onın‟ ruxıy du‟nyasının‟ rawajlanıwında, go‟zzallıq h‟aqqında 
ko‟z-qaraslarının‟ jetilisiwinde a‟h‟miyetli orındı iyeleydi. Jar, taslarg‟a, h‟ayal-
qızlardın‟ h‟a‟m basqa da zatlardın‟ figuraların su‟wretlegen, statuetkalar jasag‟an 
en‟ a‟yyemgi do‟retiwshinin‟ ruxıy jumısı h‟aqqında izertlewshi A.P.Okladnikov 
bılay dep jazadı: 
‟... Paleolitlik sheberlertolıq obektiv ma‟niste sıpatı h‟a‟m qa‟siyeti boyınsha 
h‟aqıyqıy ko‟rkem shıg‟arma do‟retken bolsa da, biraq o‟zlerin subektiv ma‟niste 
xudojnik (su‟wretshi) dep sezbegen. 
Ha‟zirgi waqıtta iskusstvo ratawındag‟ı bizin‟ sanalı tu‟rde do‟retken 
islerimizdi olar stixiyalı tu‟rde, oylanbastan do‟retken, olar turmıs jag‟daylarınan 
kelip shıqqan h‟alda “‟o‟zinen o‟zi islengen”‟
52
Bul pikir ruxıy tarawda 
ma‟deniyattın‟ o‟zinshe payda bolg‟anı h‟aqqındag‟ı ideyanı tastıyıqlaydı. 
En‟ da‟slepki do‟retiwshilik su‟wretlew predmetleri h‟aywanlar, an‟ an‟law 
susnası, oyınlar, adamlardın‟ figuraları, sonday aq geometriyalıq liniyalar, ren‟ler 
‟gammaları‟ boldı. Demek, en‟ a‟yyemgi su‟wretshiler tek turmıstag‟ı 
ushırasatug‟ın za‟ru‟rli jag‟daylardı su‟wretlep g‟ana qoymastan, estetikalıq 
sezimlerdi de sa‟wlelendirgen. A‟yyemgi adam petrogliflerdi do‟retken, yag‟nıy 
taw jarlarına h‟aywanlardın‟, balıq, quslardın‟ jawıngerdin‟ h‟a‟m basqa da 
52
Окладников А.П. Утро. Искусства. Ленинград, qoyu. qqu-qqi бетлер. 

---

o‟mirdegi waqıyalardı so‟z etetug‟ın su‟wretlerdi soqqan. Olardı basqasha 
“‟jarlardag‟ı jılnamalar”‟ dep te ataydı. Sol petroglifler son‟ın ala “‟jazıw-
sızıwg‟a”‟ tiykar salg‟an.