Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
madeniyat ham tsivilizatsiyann oz-ara qatnasnn filosofiyalq-metodologiyalq
|
II Bap Ma’deniyat h’a’m tsivilizatsiyanın’ o’zgeshelikleri h’a’m o’z-ara baylanısı. §1. A.Toynbidin’ tariyx kontseptsiyasında tsivilizatsiya h’a’m ma’deniyattın’ o’z-ara baylanısının’ tu’sindiriliwi Ayrıqsha fenomen sıpatında adamzat ma‟deniyatının‟ rawajlanıw teoriyası XX a‟sirdin‟ ullı oyshıllarının‟ biri A.Toynbi shıg‟armalarında ushratıwg‟a boladı. A.Toynbi ma‟deniyat h‟a‟m tsivilizatsiya tu‟siniklerin derlik sinonim sıpatında alıp qaraydı. Onın‟ pikirinshe ma‟deniyat tsivilizatsiyanın‟ tiykarı ma‟deniyattın‟ (iskusstvo, ilim) rawajlanıwı menen tsivilizatsiyada rawajlanıp o‟mirin dawam ettiredi, al ma‟deniyattın‟ to‟menlewi, ekonomik h‟a‟m siyasattın‟ u‟stemliginin‟ baslanıwı tsivlizatsiyanın‟ so‟niwinen derek beredi 42 . A.Toynbi tsivilizatsiyanin` tiykarg`i rawajlandiriwshi stimuli sipatinda do`retiwshilik, ma`deniy jetiklilikti belgilewge ha`reket etedi. Usi do`retiwshilik uqiplilig`i jan`a «shaqiriqlarg`a» «juwap» qaytariw imkaniyatin beredi. Toynbi tsivilizatsiyani o`sip, rawajlanip bariwshi sistema sipatinda alip qaraydi, lekin ha`r qanday tsivilizatsiyanin` o`mir su`riwi bir tegis alg`a ilgerilewden ibarat emes. Sonliqtan A. Toynbi tsivilizatsiyalardin` so`niwi kriziske ushrawi protsessine de tu`sinik berip otiradi. Toynbi tsivilizatsiyanin` so`niwinin` eki belgisi bar. Birinshi belgisi tsivilizatsiyanin` vertikal bo`liniwi: da`slep bir pu`tinlik bolip o`mir su`rgen tsivilizatsiya bir neshe bo`leklerge bo`linip ketedi ha`m olar ortasindag`i u`stemlik ushin gu`res tsivilizatsiyalardin` so`nip joq boliwina alip keledi. Belgili on alti tsivilizatsiyanin` so`niwinin` on to`rtinde o`z- ara urislar tiykarg`i sebep bolganlig`in ko`riwimizge boladi 43 Tsivilizatsiyanin` so`niwinin` ekinshi belgisi gorizontal bo`liniw 44 . Gorizontal` bo`liniwde ja`miyet bir birine qarama qarsi qatlamlarg`a bo`linedi. A.Toynbi tsivilizatsiyanin` ishindeg`i bo`liniwdin` tiykarg`i u`sh bo`legin 42 А.Тойнби. Постижение истории. Москва 1990. 356 б 43 А.Тойнби. Постижение истории. Москва 1990. 336 б 44 Сонда 337б. ko`rsetedi, bular: u`stemlik etiwshi azshiliq, ishki proletoryat ha`m sirtqi proletoriyat. ja`myettegi halattan narazi qatlamdi Toynbi ishki proletoriyat dep ataydi. Ishki proletioryattin` tiykarg`i belgileri mu`lklik ten`sizlik ha`m ruwxiy u`mitsizlik bolip tabiladi. Adamzat tariyxinda marksistlik a`debiyatlarda lyumpen proletoriyat dep atalatug`in ja`miyettin` to`men turmisliq sha`rayatlardan ha`m ruwxiy bahaliqlari to`mendegen qatlam revolyutsiyalarda ha`m diktatorliq du`zimlerdin` ornatiliwinda u`lken ta`sir ko`rsetkenligi belgili. Sirtqi proletoriyat dep Toynbi tsivilizatsiya shegarasinan tisqarida jasawshi, lekin tsivilizatsiyanin` ta`sirine ushrag`an xaliklardi ataydi. Onin pikirinshe tsivilizatsiya o`zinen nur taratip tsivilizatsiyani gu`lletip basqa xaliqlardi o`zine tartip turadi. Bul nurlar sipatinda Toynbi siyasat, ma`deniyat ha`m ekonomikani ko`rsetedi. Bul u`sh element birikken tu`rde ha`reketetse de, keyinshelik bo`leklenip baslaydi. Tsivilizatsiya o`zinin` ekonomikaliq ekspansiyasin dawam ettirip basqa xaliqlardi o`z quramina aliwg`a hareket etedi, ekonomikaliq ekspansiya siyasiy u`stemlikti de keltirip shig`aradi. To`ynbidin` pikirinshe tsivilizatsiyanin` tiykarin qurawshi u`sh element: siyasat, ekonomika ha`m ma`deniyat ten`dey a`hmiyetke iye emes. Ma`deniy element tsivilizatsiyanin` jani, tamiri, tiykarin quraydi, ekonomikaliq ha`m siyasiy tarawlar jasalma, a`hmiyetli emes bolip ko`rinedi 45 . Tsivilizatsiya o`zinin` ma`deniyati menen basqa xaliqlardi o`z ta`siri astina aladi, al ma`deniy ku`shi pa`seyiwi menen ol o`zinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy ta`sirin ku`sheytiwge hareket etedi, al bul halat tsivilizatsiyadag`i basqa xaliqlardin` narazilig`in keltirip shig`arip tsivilizatsiyag`a qarsi gu`resine alip keledi. Rim varvarlardi boysindiriwg`a ha`reket etiwi onin` krizisin baslap berdi. Demek sirtqi proletoriyat degende tsivilizatsiyadan narazi bolg`an qon`silas xaliqlar na`zerde tutiladi. Joqarida ko`rip o`tkenimizdey tsivilizatsiyag`a qoyilg`an shaqiriqqa usi tsivilizatsiyadan do`retiwshi azshiliq juwap tabadi ha`m «shaqiriqqa» «juwap» qaytariwg`a erisedi, na`tiyjede «shaqiriqqa» «juwap» tabip, tsivilizatsiyani krizisten saqlap qalg`an azshiliq hu`kimranliqqa erisedi.Lekin bul azshiliq bir shakiriqqa g`ana juwap qaytariw uqiplilig`ina iye boladi ham keyingi 45 Сонда 356 б. shaqiriqlarg`a ol juwap bere almaydi. Ha`kimiyatqa erisken topar endi ja`miyettin` ko`pshiligin birgelikle jan`a do`retiwshi azshiliqtin` ja`miyette u`stemlikke erisip, ja`miyetti alg`a ilgeriletiwine tosqinliq ete baslaydi. ja`miyettegi qatlamlar ortasindag`i gu`res ja`miyettin` idrawina alip keledi. İshki proletoriat h‟a‟m sırtqı proletoriyat arqalı tsivilizatsiyag‟a basqa ma‟deniyat belgilerinin‟ kirip keliwi tsivilizatsiyanı ıdratıp onın‟ so‟niwine alıp keledi. Tsivilizatsiyanın‟ so‟niwin u‟stem klass, eger Toynbidin‟ terminologiyasınan paydalansaq u‟stem azshılıq, tsivilizatsiyanın‟ o‟mirin saqlap qalıw ushın «Universal ma‟mleketler» payda etedi. Yag‟nıy tsivilizatsiya basqa aymaqlardı jawlap alıw arqalı imperiya do‟retiwge h‟a‟reket etedi. Lekin ma‟deniyat so‟ngenlikten tsivilizatsiyanı bul ila‟jlar saqlap qala almaydı. Basıp alıw urısları tsivilizatsiyanın‟ a‟skeriylesiwine sırtqı ma‟deniyat elementlerinin‟ tsivilizatsiya aymag‟ında ku‟sheyiwine alıp kelip onın‟ ıdrawın tezletedi. Toynbi tsivilizatsiyanı qutqarıp qalıwg‟a urınıwlar sıpatında arxaizm, futurizm h‟a‟m asketizm h‟areketlerin adamzat tariyxınan mısallar menen analizleydi. Bul urınıwlardın‟ kemshiliklerin ko‟rsetip o‟tedi. |
