Referat mavzu: Bajardi: Muborova Saodat Tekshirdi: toshkent-2022

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI


SIRTQI BO’LIM
REFERAT
Mavzu:

Bajardi: Muborova Saodat

Tekshirdi:

TOSHKENT-2022
Shpengler Osvald (1880.29.5, Blankenburg , Gars — 1936.8.5, Myunxen) — nemis faylasufi, tarixchi, hayot falsafasi namoyandasi. Asosiy asari “Yevropaning soʻnishi” (1918—22) katta muvaffaqiyat qozongandan soʻng tanilgan.
Sivilizatsiya paydo bo’lishi bilan ommaviy madaniyat ustunlik qila boshlaydi, badiiy va adabiy ijod o’z ahamiyatini yo’qotadi, ma’naviyatsiz texnika va sportga o’z o’rnini bo’shatadi. 1920-yillarda “Yevropaning tanazzulga uchrashi” Rim imperiyasining o’limiga o’xshab, apokalipsis, G’arbiy Evropa jamiyatining o’limini bashorat qilish sifatida qabul qilindi. Tarix, ma’lumki, Spenglerning bashoratlarini tasdiqlamadi va sotsialistik jamiyat deb ataladigan yangi “rus-sibir” madaniyati hali paydo bo’lmadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, Shpenglerning ayrim konservativ-millatchilik g’oyalari fashistlar Germaniyasi mafkurachilari tomonidan keng qo’llanilgan.
1918 yilda Shpenglerning “G’arbiy dunyoning tanazzul” nomli mashhur asari birinchi jildi nashr etildi. Unda muallif G‘arbiy Yevropa va Amerika tsivilizatsiyalarining o‘limini bashorat qilib, tarixni sakkizta “organik” madaniy va tarixiy turlarning kaleydoskopi sifatida taqdim etgan: Misr, Hindiston, Bobil, Xitoy, Yunon-Rim, sehrli (Vizantiya-Arab), G‘arbiy. Yevropa va Mayya madaniyati. To’qqizinchisi – kelajak madaniyati, rus-sibir.
Shpengler tezislari
Turli tarixiy ma’lumotlarni keltirib, Spengler ikkita asosiy tezisni isbotlashga harakat qildi.
Birinchisi, barcha madaniyatlarni bir xil tarixiy tsikl doirasida bir xil rivojlanish va o’lim sxemasidan keyingi organizmlar deb hisobladi.
Ularning barchasi madaniyatdan oldingi, madaniyat va tsivilizatsiya bosqichlarini bosib o’tadi va bir xil turdagi inqirozlar va shunga o’xshash voqea va raqamlar bilan ajralib turadi. Shunday qilib, Aleksandr qadimgi madaniyatda G’arb madaniyatida Napoleon rolini o’ynaydi, Pifagor va Lyuter, Aristotel va Kant, stoiklar va sotsialistlar ham o’zaro bog’liqdir.
Ikkinchi tezisga ko’ra, har bir madaniyatning o’ziga xos “ruhi” bor, u san’at, tafakkur va faoliyatda ifodalanadi.
U Nitsshe singari hayot falsafasining ko‘zga ko‘ringan namoyandasi edi. U, shuningdek, tarixga tsivilizatsiya yondashuvining klassikasi hisoblangan, ya’ni. Uning tarixiy sub’ektlari alohida xalqlar va davlatlar emas, balki ularning umumiy, birinchi navbatda, ma’naviy madaniyat bilan birlashgan ko’p asrlik konglomeratlari bo’lganida hisobga olinadi. Aynan shu o’rinda Spengler hamyurtimizni takrorladi
Yevropa quyoshining soʻnishi kitobi haqida
Ushbu kitobda u tarixni madaniyatlarning almashinishi sifatida ko’rib chiqadi, ularning har biri ularga bir-biridan ajratilgan ma’lum organizmlar, jamoaviy shaxslar shaklida ko’rinadi, ularning har biri, ularni tashkil etuvchi odamlar kabi, ma’lum bir ramziy xususiyatga ega. Buyuk ruh”, “genetik kod”; ulardan biri rivojlanadi, gullab-yashnaydi, qariydi va o’ladi. “Ruh” dan tashqari, har bir madaniyat o’zining “fiziognomiyasiga” ega, ya’ni. “yuz” va “imo-ishoralarning” o’zgaruvchan ifodasi, bu “ruh”ning san’at shaklidagi o’ziga xosligini va xalq hayotining o’ziga xosligini tarix jarayonida aks ettiradi.
Sivilizatsiya paydo bo’lishi bilan ommaviy madaniyat ustunlik qila boshlaydi, badiiy va adabiy ijod o’z ahamiyatini yo’qotadi, ma’naviyatsiz texnika va sportga o’z o’rnini bo’shatadi.
1920-yillarda “Yevropaning tanazzulga uchrashi” Rim imperiyasining o’limiga o’xshab, apokalipsis, G’arbiy Evropa jamiyatining o’limini bashorat qilish sifatida qabul qilindi. Tarix, ma’lumki, Spenglerning bashoratlarini tasdiqlamadi va sotsialistik jamiyat deb ataladigan yangi “rus-sibir” madaniyati hali paydo bo’lmadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, Shpenglerning ayrim konservativ-millatchilik g’oyalari fashistlar Germaniyasi mafkurachilari tomonidan keng qo’llanilgan.
Madaniyat o’z mavjudligining kunduzi qanchalik yaqin bo’lsa, shunchalik jasur, o’tkir, qat’iy, to’yingan shakllar tiliga aylanadi, o’z kuchini his qilishda qanchalik ishonchli bo’lsa, uning xususiyatlari shunchalik aniq bo’ladi. Erta davr bularning barchasi hali ham qorong’u, noaniq, izlanishda, g’amgin intilish va ayni paytda qo’rquvga to’la. Nihoyat, boshlang’ich tsivilizatsiyaning keksaligi boshlanishida ruhning olovi o’chadi. So’nayotgan kuchlar yana bir bor yarim muvaffaqiyat bilan – har bir o’layotgan madaniyatga o’xshash klassitsizmda – o’zlarini keng miqyosda ijodda namoyon etishga urinishadi; ruh yana bir bor o’zining bolaligini romantikada qayg’u bilan eslaydi. Nihoyat, charchagan, letargik va sovuq holda, u bo’lish quvonchini yo’qotadi va Rim davridagidek – ming yillik yorug’likdan birinchi yurak tasavvufining zulmatiga, onasining qorniga, qabrga intiladi ... “.
Spengler uchun barcha madaniyatlar tengdir; ularning har biri o’ziga xosdir va uni tashqi pozitsiyadan, boshqa madaniyat pozitsiyasidan qoralab bo’lmaydi. “Boshqa madaniyatlar hodisasi boshqa tilda gapiradi. Boshqa odamlar uchun boshqa haqiqatlar ham bor. Mutafakkir uchun ularning hammasi yoki hech biri haqiqiy emas”.
U o’z e’tiborini mantiqqa emas, balki madaniyatning ruhiga qaratgan holda, u Evropa qalbining o’ziga xosligini aniq payqashga muvaffaq bo’ldi, uning tasviri (muallifning o’zi ishonganidek) Gyote Faustining ruhi bo’lishi mumkin – isyonkor, engishga intilmoqda. Dunyo o’z irodasi bilan.
Spengler har bir madaniyat nafaqat o’z san’ati, balki o’ziga xos tabiatshunoslik va hatto o’ziga xos tabiatga ega, deb hisoblaydi, chunki. Tabiat inson tomonidan madaniyat orqali idrok qilinadi. “Har bir madaniyat allaqachon dunyoni ko’rish va bilishning mutlaqo individual usuliga ega – tabiat sifatida yoki – bitta va bir xil narsa – har birining o’ziga xos, o’ziga xos tabiati bor, boshqa hech kim aynan bir xil shaklda bo’lolmaydi. Lekin qo’shimcha ravishda Yuqori darajada, har bir madaniyat o’ziga xos tarix turiga ega bo’lib, u umumiy va shaxsiy, ichki va tashqi, jahon-tarixiy va biografik rivojlanishni bevosita o’ylaydi, his qiladi va boshdan kechiradi.
Shpenglerning fikricha, har bir madaniyat ruhga asoslanadi va madaniyat ramziy tana, bu ruhning hayotiy timsolidir. Ammo barcha tirik mavjudotlar oxir-oqibat o’ladi. Jonivor o‘zining ruhiy kuchlarini ro‘yobga chiqarish uchun tug‘iladi, keyinchalik ular keksalik bilan so‘nib, o‘lim bilan birga unutilib ketadi. Bu barcha madaniyatlarning taqdiri. Spengler madaniyatlarning kelib chiqishi va tug’ilish sabablarini tushuntirmaydi, lekin ular keyingi taqdir u tomonidan barcha mumkin bo’lgan ekspressivlik bilan chizilgan. “Har bir madaniyat shaxsning yosh bosqichlaridan o’tadi. Har birining o’z bolaligi, o’z yoshligi, o’z erkaligi va qariligi bor”. “Madaniyat buyuk qalb uyg’ongan va abadiy go’dak insoniyatning dastlabki holatidan ajralib chiqqan paytda tug’iladi
Shopengauer fikricha olam faqat tassavur sifatidagina emas balki iroda sifatida ham mavjud.shopengauerning iroda haqida fikri inson ongining namoyishi bolishi mumkin emas balki butun olamning ichki tuzilishiga va ayrim olingan hodisaga xos bolgan qandaydir irratsional,ongsiz ijodiy kuchdir...
Shopenngauerning irratsionalizimni vavolyuntarizim falsafasidan uning rahm qilish va itoatlik axloqining xususiyati kelib chiqadi.Iroda bu-yashash uchun bolgan iroda bolib xoxish istaklarni qondirishga qaratilgan intilishdir.Ana shu yerdan inson hatti-harakatining bosh xislati bo’lgan xudbinlik(egaizm)kelib chiqadi
XIX asrda Angliya san’atida realizim o’zining gullagan davrini boshidan kechirdi.Shu davrda ijod etgan koplaab rassomlar ingiz san’atini boyitib Evropa san’atiga ham samarali ta’sir o’tkazdilar.Memorchilikda turli davr uslubiga taqlid qilish namoyon bo’ldi.Binolar ko’rinishi jihatidan goh gotika goh xitoy motivlari,goh rim memorchiligini eslatib turardi,
yaratilgani, mexanikaning nazariy fan sifatida to‘liq shakllanishiga, mexanitsizmning esa, ilmiy bilish va falsafada hukmron dunyoqarash va metodologiyaga aylanishiga olib keldi.Tabiat hodisalarini tushuntirishda mexanika qonunlarning mutloqlashtirilishi, tarixiy yondashishning yo‘qligi eksperimentlar qo‘yish, faktlar to‘plash bilan ovora bo‘lib, predmetlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni e'tibordan chetda qoldirishga, o‘z navbatida, tabiyotshunoslik va falsafada metafizik fikr yuritish usulining shakllanishiga va uning keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi.

Ilk burjua revolyusiyalari davrida qator yangi ilm sohalarining vujudga kelganligini, ilmiy va falsafiy tadqiqotlarning bir-biridan aniqroq chegaralana borganligini, falsafada bilish metodi masalasining keng muhokama qilinganini alohida ta'kidlash zarur.

XVI asr oxiri va XVII asrda G‘arb falsafasi sifat jihatidan bir biridan farq qiladigan ikkita davr: klassik (yangi davr falsafasi) va postklassik (hozirgi zamon falsafasi) farq qilinadigan bo‘ldi. Bu davrlar falsafiy ta'limotlari o‘zlarining kelib chiqishi bo‘yicha yagona asosga ega bo‘lgani va o‘zaro bog‘liq tarzda rivojlangani holda, maqsadi va ideallari, falsafiy tafakkur tarzi bo‘yicha jiddiy kelishmovchiliklarga ega. Klassik falsafaning xronologik chegaralari XVII – XIX asrning birinchi uchligidan iborat. U Bekondan boshlanib, Gegel bilan yakunlandi.
Ushbu davr buyuk faylasuflaridan biri bu - F.Bekon (I56I-I626)dir. Yangi davr fani va falsafasining asoschisi. Uning dunyoqarashida Angliyada burjua revolyusiyasi arafasida vujudga kelgan vaziyat, xususan dastlabki kapital jamg‘arish bilan bog‘liq bo‘lgan voqealar, shakllanib kelayotgan yangi ijtimoiy tabaqalarning intilishlari, ularning tabiatni ilmiy asosda bilishdan manfaatdorligi o‘z ifodasini topgan.U sxolastik falsafani chin bilim olish yo‘lidagi g‘ov deb hisoblab, uni keskin tinqid qiladi va fanni isloh qilish lozimligini asoslaydi. Aristotel “Organon”i (mantiqiy asarlar to‘plami) ga qarshi o‘z asarini “Yangi Organon” deb atab, unda yangi sharoitda fanning asosiy vazifalari va metodi masalasini muhokama qiladi. “Bilim-kuch” degan shiorni maydonga tashladi. Uning fikricha, ilmiy bilishning bosh vazifasi – tabiatda sodir bo‘layotgan hodisalarning sabablarini aniqlash va shu asosda kishilar hayotini yaxshilashdir.

Bekonning fanni isloh qilish shartlari hahidagi fikrlariga alohida e'tibor berish lozim. Uningcha, fan tajribaga asoslanishi zarur. Bilish jarayoni konkret hodisalarni o‘rganishga, faktlarni to‘plashdan ularni umumlashtirishgacha bo‘lgan yo‘lni bosishi kerak. Shuning uchun ham ilmiy bilishning asosiy mantiqiy usuli induksiya, induktiv metoddir. Shu tariqa Bekon o‘zining induktiv mantiq sistemasini yaratdi. Lekin, shuni ham ta'kidlash kerakki, ingliz faylasufi bilishda deduksiyaning rolini inkor qilgan emas. Xususan, u faktlarga urg‘u berib, ularni yig‘ish bilan ovora bo‘lgan sof empiriklarni kerakmi yoki keraksizmi ekanligini o‘ylab o‘tirmay, barcha narsalarni uyasiga tashiydigan chumolilarga o‘xshatadi.

XVII asr fransuz falsafasi va fanining boshqa bir yorqin vakili – R.Dekart (I596-I650). Uning fikricha, falsafa barcha mavjud bilimlarni o‘zida mujassamlantirib, yaxlit sistema holida mavjud. Bu sistemani u daraxtga qiyos qilib, uning ildizini – metafizika, tanasini – fizika, shoxlarini esa – boshqa barcha fanlar (ular oxir-oqibatda meditsina, mexanika va etikaga borib taqaladi) tashkil qiladi, deydi. Dekart falsafasining asosiy belgisi – jon va tana dualizmidir. Olim fikricha, bir-biridai mustaqil holda 2 ta asos: moddiy (xajm, materiya) va moddiy bo‘lmagan (tafakkur) substansiyalar mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro ta'siri inson tabiatini belgilaydi. Dekart fizikasining (tabiat haqidagi ta'limotining) Yangi davr falsafasining taraqqiy etishdagi rolini alohida qayd etish zarur. U fizika, kosmologiya, matematika, masalalarini faqat faylasuf sifatida emas, tabiyotshunos olim sifatida ham tadqiq qilgan.Materiya, Dekart fikricha, bir jinsli bo‘lib, o‘z chegarasiga ega emas; u bo‘shliqda mavjud emas, cheksiz bo‘liniishi mumkin. Harakatni u mexanistik tarzda tushungan, ya'ni jismlarning bir-biriga bergan turtkisi natijasida hosil bo‘ladi, deb hisoblagan. Harakatning oxirgi sababini xudodan qidirgan.
Bilish nazariyasida Dekart ratsionalist bo‘lgan, ya'ni aqlni bilishning asosiy vositasi deb hisoblagan. Uning fikricha. Sezgilarimiz va fikr yuritishimizdagi ayrim xatolar mavjud bilimlarga shubha bilan qarashni taqoza qiladi. Bu fikri uchun Dekartni skeptitsizm yoki agnostitsizmda ayblash xato bo‘ladi, albatta. Dekart, Bekon singari, shubhalanishni aniq va chin bilim olishga xizmat qiladigan usul deb hisoblaydi. U quyidagicha mulohaza yuritadi: “Men shubhalanayapman, demak, men fikr yuritayapman”, “Men fikr yuritayotgan ekanman, demak, men mavjudman”. Dekart ilgari surgan bu tezislar, ayniqsa ikkinchisi, uning falsafiy pozitsiyasini tushunish uchun muhimdir. Uning fikricha, inson fikr yuritish orqali o‘zining borlig‘iga ishonadi. Dekart ratsional metodi bilish oldiga bir qancha talablarni qo‘yadi. O‘zining “Metod to‘grisidagi mulohazalar” asarida u quyidagilarni ko‘rsatib o‘tadi:
1) aniq va ravshan bo‘lgan bilimlarnigina chin bilim deb hisoblash;
2) har bir murakkab muammoni qismlarga bo‘lib o‘rganish;
3) ma'lum bo‘lgan va isbotlangan narsalardan noma'lum narsalarga qarab borish;
zo‘ravonlik qilib, barcha narsalarni bosib olish xuquqiga ega edilar. Buning natijasida, Gobbs fikricha, odamlar bir-birlari bilan to‘qnasha boshlaydi, hammaning hammaga qarshi urushi holati vujudga keladi. Kishilar tinchlikni istab, o‘zaro kelishishiga, shartnomalar tuzishga, o‘zlarining ba'zi xuquqlaridan voz kechib, shaxsiy irodasini bitta kishi yoki bir guruh kishilar ixtiyoriga berishga majbur bo‘ladilar. Shu tariqa, Gobbs ta'limoticha, davlat va huquq vujudga keladi va jamiyatning fuqarolik holatiga o‘tiladi. Uning fikricha, davlatning zng maqbul va mukammal shakli absolyut monarxiyadir. Din va cherkov, ilmiy va axloqiy qarashlar – barchasi davlat hokimiyatining ixtiyoriga bo‘ysungan bo‘lishi lozim.

Gobbsning jamiyat haqidagi qarashlari, ayniqsa davlatni, uning kelib chiqishini tabiiy asosda tushuntirishi shu davr uchun progressiv hodisa edi. Gobbsning ijtimoiy-siyosiy va psixologik qarashlari fan va falsafaning keyingi taraqqiyotiga katta ta'sir ko‘rsatdi.

Jon Lokk (I632-I704) ning hayoti va ijodiy faoliyati Angliyada ikkinchi burjua revolyusiyasi va undan keyingi davrda kechgan. Bu revolyusiya ingliz burjuaziyasi va yangi dvoryanlarning siyosiy kelishuvi bilan tugab, uning natijasida feodalizm qoldiqlarini tugatish, kapitalizmni taraqqiy ettirish uchun qulay sharoit vujudga kelgan edi. Lokk liberal burjuaziyaning ideologi bo‘lib, o‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida Angliyada revolyusiyadan keyin o‘rnatilgan konstitutsion davlat tuzumini yoqlab chikdi. U XVII asrda keng tarqalgan “tabiiy xuquh” nazariyasini rivojlantirdi. Uning ta'limotiga ko‘ra, tabiiy holatdan grajdanlikka o‘tishga va davlatning vujudga kelishiga sabab, tabiiy holatdagi huquqning mukammal emasligidir. Davlat kishilarning o‘zaro kelishuviga muvofiq vujudga kelgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi – inson erkinligi va mulkchilikni himoya qilishdan iborat.Asosiy falsafiy asari “Inson aqli to‘grisida tajriba” bo‘lib, unda Lokk Bekon va Gobbsning bilish haqida ilgari surgan prinsiplarini rivojlantiradi, bilimlar va g‘oyalarning tajribadan kelib chiqishini asoslaydi. Bilish nazariyasida u sensualistik pozitsiyada turadi.Lokk tajribaning 2 ta turini: ichki va tashqi tajribaning mavjudligini aytadi. Tashqi tajriba predmet va hodisalarning inson sezgi organlariga ta'sir qilishidan iborat bo‘lib, uning natijasida sezgi g‘oyalari hosil bo‘ladi. Bu g‘oyalar aql tomonidan qayta ishlanib, murakkab g‘oyalar, tushunchalar hosil bo‘ladi (masalan, go‘zallik, do‘st, butun olam g‘oyalari va shu kabilar). Ichki tajriba (refleksiya) insonning ichki dunyosini, ruhiy kechinmalarini bilishga qaratilgan.
Bu tajribani talqin qilishda Lokk insonning tashqi olam bilan bo‘lgan o‘zaro ta'sirini hisobga olmaydi.Tashqi tajriba asosida sezgi g‘oyalari orqali inson predmetlarning sifatini biladi. Ularni Lokk birlamchi va ikkilamchi sifatlarga bo‘ladi. Birlamchi sifatlar (fazo, zichlik, harakat, son, figura kabilar) sezgilarimizda qanday bo‘lsa, predmetlarda ham shunday, ya'ni ular predmetlarning real xususiyatlaridir. Ikkilamchi sifatlar esa (rang, tovush, ta'm va shu kabilar) predmetlarga xos emas, ular sub'ektiv xarakterga ega.Lokk metafizik metodni yaratishda sezilarli rol o‘ynagan. Bekon bilan birgalikda bu metodni tabiyotshunoslikdan falsafa sohasiga olib o‘tgan.
Bulardan tashqari ushbu davrda Jon Toland (I670-I722), Spinoza. (I632-I677), Leybnits (I646-I7I6), Jorj Berkli (1685-1753) va David Yum (1711-1776) kabi buyuk faylasuflar o’z faoliyatlarini olib borganlar.
Insondagi barcha yaxshi yoki yomon xislatlar ijtimoiy muhit ta'siri ostida va bevosita tarbiyaning natijasi ularoq shakllanadi, deb qayd qilinadi. Ularning mafkurasiga muvofiq to‘g‘pi tarbiya topgan kishi a) ma'rifatli, b) me'yor darajasida xudbin bo‘lishi kerak. Unday kishilarda «Yashashni bil, o‘zga­larga ham yashashga imkon ber» tamoyil amal qiladi.Demak, bu tamoyillarga amal qilgan holda, barcha xalq­lar va elatlar, ijtimoiy tabaqalar, qatlamlar, umuman barcha fuqarolarning xuquqiy tengligini ta'minlaydigan tuzum barpo qilishga intilib yashash kerak. Ana shunday jamiyatgina har bir fuqaro uchun kam miqdordagi azob uqubat va kerakli darajadagi poxat-farog‘atda yashashni ta'­minlashi mumkin. Kishini yaxshi yoki yomon odam qilib tarbiyalash mumkin, deb hisoblaydi Gelvetsiy. Yana bir ma'rifatparvar D.Didro (1713-1784) esa kishida tug‘ma ravishda boshqalarga yordamga intilish mavjud bo‘ladi, o‘z navbatida, bu intilish pirovardida o‘ziga foyda olib keladi, deb hisoblaydi.
Didro ta'limoti bo‘yicha, inson tabiatan yaxshi bo‘lib tug‘iladi. Tarbiya faqat yaxshi bo‘lishga tabiiy moyillik prinsipini jamiyat uchun yaxshi odam qilib shakllantirishi mumkin.Fransuz ma'rifatparvarlarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlari XIX, XX asrda dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan qator mamlakatlar uchun dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. Fransuz ma'rifatarvarlarining o‘lmas ta'­limoti dunyoning gumanizm va dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borib, demokratik tuzumning g‘alaba qilishida g‘oyaviy-naza­riy asos bo‘lib xizmat qildi. Bu ma'rifatparvarlarning falsafiy-ijtimoiy qarashlari asosida Butun jahon in­son huquqlari deklaratsiyasi BMTda (1948) qabul qilindi. Ezgulikka yo‘g‘pilgan ma'rifat – ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi, adolatli, erkin, farovon hayotni ta'minlab beruvchi kuch ekanligi va yer yuzida, Zardusht bashorat qilganidek, ezgulikning qabohat ustidan g‘alaba qozonishini ta'minlab bera oladigan yagona ilinj ekan­ligini insoniyatga sistemali bayon qilib bergan kishilar fransuz ma'rifatparvarlar edilar.
Realizm atamasi bilan baʼzan 18-asr idealizmiga zid boʻlgan qarashga aytiladi. Realizmga koʻra, narsalar ongdan tashqarida ham mavjuddir. Bu iddaoga nominalizm eʼtiroz bildiradi, va mavhum yoki universal atamalar tayinli ruhiy holatni, fikr, ishonchni bildiradi, xolos, deydi. Nominalistik qarashlarga ega mashhur faylasuflarga William Ockham misol boʻla oladi.
narsaning haqiqiy nusxasimi? Hissiyot obyekt va bizning tanamiz orasidagi toʻgʻridantoʻgʻri aloqa emas, balki uni tasniflovchi fiziologik jarayondir (masalan, koʻz pardasidagi tasvir).

Locke rang kabi ikkilamchi sifatlar hissiyotning obyekt haqidagi haqiqiy tasnifga aloqador emas, faqatgina birlamchi sifatlar (shakl, hajm kabi) haqiqiydir, deydi.

2. Stul-stol kabi fizik obyektlar, yoki hatto ularni tasnif etayotgan miya jarayonlari bunday jismlarning ruhiy tasnifiga aylanadi? Bu savol xayol-tana muammosi sifatida mashhurdir.

3.Agar hammamiz biror fikrdan boxabar boʻlsak, bu fikrni tugʻdirgan narsaning darhaqiqat mavjud ekanligini qanday qilib bilish mumkin?
Descartes soʻnggi muammoni ong orqali hal qilishga urindi. U Parmenidning
"Fikrlayapman, demak mavjudman" (lot. Cogito ergo sum) tezisini rad etib boʻlmaydi, degan fikrga keldi. Bu tezisdan Descartes butun bilim tizimini qurishda foydalanish kerakligini uqtiradi (bunday tizimda, masalan xudo mavjudligi bahsida ontologik argumentdan foydalanish mumkin). Uning ongning yolgʻiz oʻzi voqeʼlikni oʻrgana olishi mumkinligi, gʻoyasi zamonaviy ratsionalistlarga taʼsir koʻrsatdi (masalan, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz va Christian Wolff); biroq empiritsist faylasuflar bu gʻoyani tanqid qilishdi.
Empiritsizm, ratsionalizmdan farqli oʻlaroq, olamni tanishda ongning ahamiyatini kamligini, bilimni asosan hissiyotlardan olish mumkinligini taʼkidlashadi. John Locke oʻzining An Essay Concerning Human Understanding (Odam Tushunishi Haqida Esse, 1689) asarida klassik empiritsistik qarashlarini yoritadi, hamda naturalizm va empiritsizmni qatʼiy ilmiy (oʻsha paytda Newton'iy) prinsiplar asosida qurish kerakligini uqtiradi.
Bu davrda diniy gʻoyalar dunyoviy Falsafaga kirishga intildi. Yepiskop Berkeley'ning Isaac Newton gʻoyalarining asosiy prinsiplarini rad etuvchi idealizmi bunga misol boʻlishi mumkin. Diniy mutafakkirlar qatoriga shuningdek Blaise Pascal, Joseph Butler va Jonathan Edwards kabi faylasuflarni misol qilib keltirish mumkin. Qolgan faylasuflar, masalan Jean-Jacques Rousseau va Edmund Burke, boshqacha yoʻldan borishni afzal bilishdi. Ushbu davrning farqli falsafiy qarashlari 20-asr Falsafasining turli sohalarga boʻlinishi va akademik fanlar kabi qatʼiylashishiga turtki boʻldi.
Skeptitsizm har qanday bilim ilojli ekanligini savol ostiga qoʻyuvchi falsafiy qarashdir. U ilk bor Pirron tomonidan oʻrtaga qoʻyilgan; Pirron shamoyildan boshqa hamma narsa shubha ostidadir, deb fikrlagan. Sextus Empiricus (I asr) skeptitsizmni "qanday qilib boʻlsa-da, shakl va qarorlarga qarshi chiqib, [...] ruhiy xotirjamlikka ega boʻlishdir", deb taʼriflagan. Yaʼni skeptitsizm quruq shubhalanish emas, balki shubhalanish orqali xotirjamlikkar erishishdir, deb koʻrilgan. Skeptitsizm oʻzini dogmatizmga qarshi, deb biladi.[8] Sextus biror axborotning ishonchliligi savol tugʻdiradi, chunki bu uni qabul qiluvchiga bogʻliqdir, deydi. Biror narsaning koʻrinishi turli vaziyatlarda turlichadir: masalan, echki shoxining boʻlagi oq boʻlib koʻrinsa, butun shox qora boʻlishi mumkin. Qalam yonidan qaralganda choʻp, deb qabul qilinadi; biroq unga bir uchidan qaralsa, u doira boʻlib koʻrinadi.
Skeptitsizm keyinchalik Michel de Montaigne va Blaise Pascal zamonasida qayta tugʻildi. Ayniqsa David Hume ishlarida skeptiklik yaqqol seziladi. Hume fikrlashning faqat ikki: ehtimoliy va namoyishli turlari borligini taʼkidlaydi (qarang, Hume sanchqisi). Bulardan birontasi ham bizni tashqi olamning haqiqatdan mavjudligini uzil-kesil isbotlay olmaydi.
Namoyishli fikrlash namoyishning (yaʼni, aniq tezislardan deduktiv xulosa chiqarishning) yakka oʻzi tabiat uniformalligini (masalan, fan koʻrsatgan tabiat qonunlari uning barcha qismlari uchun taalluqli ekanligini) isbotlay olmasligi tufayli olam ongimizdan tashqarida mavjud ekanligi shubhalidir. Bunday ong yolgʻiz oʻzi kelajak va oʻtmish orasidagi aloqani topa olmaydi. Biz olam haqidagi qandaydir ishonchlarga ega boʻlishimiz mumkin (masalan, ertaga quyosh chiqib, tong otishiga ishonch), lekin bu ishonchlar odat va anʼanalar natijasidir, va albatta shunday boʻlishiga qatʼiy mantiqiy isbotga bogʻliq emas. Umumiydan xusuiyga keltiruvchi ehtimoliy (induktiv) fikrlash ham yordam bermaydi: u ham tabiat uniformalligiga bogʻliqdir, bu uniformallik esa isbotsizdir. Ikkala fikrlash turining eng yaxshi natijasi nisbiy haqiqat boʻlishi mumkin: agar tayinli taʼkidlar rost boʻlsa, u holda tayinli xulosalar kelib chiqadi. shuning uchun olam haqida hech qanday bilim uzil-kesil qabul qilina olmaydi. Hume skeptik argumentga uni nazarga ilmaslikdan boshqa yechim yoʻqligini aytadi.
Agar hatto shu muammolar har bir hol uchun hal qilinsa-da, biz bu yechimni isbotlash muammosiga duch kelamiz, va shunday qilib cheksiz regressga duch kelamiz (regress skeptitsizm atamasi shunga bogʻliq).
Koʻp faylasuflar shunday skeptik argumentlar ahamiyati ustida bahslar olib borishgan. Tashqi olam haqida bilim olamizmi, yoʻqmi, bu bizning bilimni qanday belgilashimiz, qay darajada aniqlik istashimizga bogʻliqdir. Agar biz mutlaq aniqlik istasak, ruhiy kechinmalardan tashqariga chiqa olmay qolamiz. Bunda biz hatto "Men" tushunchasining kogerent yoki davomiyligini ham hal qila olmaymiz, tashqi olam haqidagi axborotlarga esa butkul ishonmay qoʻyamiz.
Biroq, boshqa tomondan, agar biz oʻrnatgan aniqlik darajasi juda past boʻlsa, u holda turli illuziya va fokuslarga aldanib qolishimiz mumkin. Skeptitsizmga qarshi bunday argument faylasuf solipsizmdan tashqari chiqishi kerakligini, bilimning aniqlik darajasi baland boʻlishi, lekin mutlaq aniq boʻlmasligi mumkinligini bildiradi.
hissiyotlarimizdan mustaqil mavjuddir, deb hisoblaydi; shuning uchun uni tom maʼnoda idealist, deb atash mumkin emas. Aslida, Kant'ning oʻzidagi narsa konsepsiyasi juda murakkab va qaramaqarshiliklarga egadir. Uning ishini davom ettirgan Johann Gottlieb Fichte va Friedrich Schelling olamning mustaqil mavjudligi gʻoyasidan voz kechishib, butunlay idealistik Falsafaga berilishdi.
Bu Olmon idealizmining eng ahamiyatli ishlaridan biri sifatida G.W.Falsafa Hegel'ning Ruh Fenomenologiyasi (Phenomenology of Spirit) (1807) asarini keltirish mumkin. Hegel Falsafaning maqsadi odam ongida paydo boʻladigan qarama-qarshiliklarni (masalan, oʻzini ham subyektiv guvoh, ham olamning nofaol boʻlagi, deb bilish kabi) hisobga olish, ularni hal qilish va saklab qolib, yuqori darajadagi fikrlashda bunday dissonanslarning oʻrnini koʻrsatishdir, deb bilgana. Qaramaqarshiliklarni bir vaqtning oʻzida bunday qabul qilish va rad etish (yechish) "Hegel dialektikasi", deb ataladi. Hegel anʼanasiga sodiq faylasuflar qatoriga Ludwig Andreas Feuerbach, Karl Marx, Friedrich Engels va Britan idealistlari, masalan T.H. Green, J.M.E. McTaggart va FalsafaH. Bradley kiradi.
XX asr faylasuflarining aksariyati idealizmni rad etishdi. Biroq, Hegel dialektikasini koʻplar qabul qilishdi. Immanuel Kant'ning "Copernic Yurishi" ham bugun muhim falsafiy konsepsiya boʻlib qolmoqda.
Pragmatizm ishonch va haqiqatlarning asl qiymati ularning voqeʼlik bilan aloqasida emas, balki foydali va samarali ekanligidadir, deb hisoblaydi.

XIX asr oxirida amerikalik faylasuflar Charles Peirce va William James pragmatizmga asos solishdi, John Dewey esa keyinchalik uning asosida

instrumentalizm gʻoyasini yaratdi. Biror ishonchning foydaliligi tayinli vaziyatga bogʻliq boʻlgani uchun, Peirce va James natijaviy haqiqat faqat kelajakda, barcha nuqtai nazarlar kesishgandagina ayon boʻlishini taʼkidlashdi.[14] Tanqidchilar pragmatizmning sodda mantiqiy xato qurboni boʻlishini aytib oʻtishdi: biror narsa darhaqiqat foydali boʻlib chiqsa, bu foyda oʻsha narsaning haqiqatligini isbotlaydigan boʻlib qolmoqda.[15] Pragmatist mutafakkirlar sirasiga John Dewey, George Santayana va C.I. Lewis kiradi. Yaqinda pragmatizmga Richard Rorty va Hilary Putnam tomonidan boshqacha yondashila boshlandi
Edmund Husserl asos solgan fenomenologiya tabiiy olam asosan inson ongi tomonidan shaklantirilishi gʻoyasini targʻib etadi. Husserl fenomenologik loyihasining asosiy vazifasi barcha ongli amallar intensionallik deb atalgan obyektiv maqsadga yoʻnaltirilganligini koʻrsatish edi.
Oʻz qarashlarini matematika orqali hamda Venalik ustozi - faylasuf va ruhshunos Franz Brentano taʼsiri ostida qayta koʻrib chiqib, Husserl faqatgina matematik qarorlar chiqarishga masʼul kechinmalar emas, balki umuman ongli kechinmalar strukturasini oʻrgana boshladi.[17] Oʻzining ikki tomlik Mantiqiy
Tadqiqotlar (Logical Investigations) (1901) kitobining birinchi qismida Gottlob Frege taʼkidlashicha "psixologizmga hujum boshlaydi". Ikkinchi tomda esa Husserl tasnifiy fenomenologiya texnikasini ishlab chiqadi, va u bilan obyektiv qarorlarning aslida ong kechinmalari asosida yotganini koʻrsatadi – bu yerda alohida olib koʻriladigan odam kechinmalari emas, balki umuman muayyan kechinmalar nazarda tutilmoqda.]

U shuningdek har qanday anglash amalining asosiy xossalarini aniqlashga urindi. U keyinchalik Gʻoyalar (Ideas) (1913) kitobida transsendental fenomenologiyani, amaliy kechinmalarga asoslangan bilimni tavsiya etadi. Soʻngra u ushbu transsendental qarashni subyektlar orasidagi munosabatlarga asoslangan intersubyektiv hayot-olam modeliga tadbiq qilishga harakat qildi. Husserl hayotlik vaqtida oz ishlari chop etildi, bu ishlarda fenomenologiyaga faqat abstrakt metodologiya bilan yondashilgan; lekin u nashr etilmagan koʻpgina konkret tahlillarni ham qoldirgan.

Husserl'ning ishlari Olmoniyada zudlik bilan tarqalib ketdi va Myunix va Göttingenda fenomenologik maktablar ochildi. Fenomenologiya keyinchalik Martin Heidegger (Husserl'ning sobiq assistenti), Maurice Merleau-Ponty, JeanPaul Sartre kabi faylasuflar asarlari orqali butun jahonga yoyildi. Heidegger va Sartre ishlarida Husserl'ning subyektiv kechinmalarga qaratgan eʼtibori ekzistensializmga asos boʻlib xizmat qildi.
Ekzistensializm insonlar uchun avvaldan yozib qoʻyilgan yoʻl borligi iddaosini rad etuvchi falsafiy oqimdir. Biror tayinli ish qilish uchun yasalgan asboblardan (masalan, pichoq; u kesish uchun yasalgan) farqli oʻlaroq, odamlar oʻz maqsadlari nima ekanliklarini oʻzlari hal qila oladilar .[16] XIX asr faylasuflari Søren Kierkegaard va Friedrich Nietzsche ekzistensializm asoschilari hisoblanishadi (ular bu atamani ishlatishmagan boʻlishsa-da). Biroq, ularning taʼsiri ekzistensializm chegaralaridan ham tashqariga
chiqadi. Kierkegaard va Nietzsche'ning ishlari ular yoshliklarida qiziqqan Hegel va Schopenhauer Falsafasiga asoslangandi. Kierkegaard Hegel tirik odamning ichki subyektiv hayotini hisobga olmagan, deb oʻylagan boʻlsa, Nietzsche Schopenhauer'ning pessimizmi odamlarni asketik hayotga, yoki oʻzidan nafratlanishga olib keladi, deb hisoblagan.

Kierkegaard haqiqat subyektivlikdir, deb iddao qilgan, va buni ongli individ uchun eng muhim narsa hayot va oʻzining ichki aloqalaridir, deb asoslagan.Nietzsche esa haqiqat shaxsiy istiqbollarga bogʻliq, deb hisoblovchi istiqbolchilik (perspectivism) ni taklif qildi.

Kierkegaard taʼsiri ostida boʻlgan esa-da, olmon faylasufi Martin Heidegger'ning ekzistesialist boʻlganligi bahslar ostidadir. Shunga qaramay, oʻzining Mavjudot va Zamon (Being and Time) asarida u odam mavjudligining (Dasein) falsafiy tahlilini ekzistensial (existentiale) nuqtai nazardan keltirdi; va bu uni ekzistensializm oqimidagi katta figuralardan biri ekanligini taʼkidlashga asos boʻldi. Gumanizm haqida Maktubida
(The Letter on Humanism) Heidegger Jean-Paul Sartre ekzistensializmini keskin rad etdi.
Sartre ekzistensializmning yorqin tarafdori sifatida mashhurdir; u bu qarashni nafaqat Mavjudlik va Yoʻqlik (Being and Nothingness) kabi nazariy ishlarida, balki pyesa va romanlarida ham yoritadi. Sartre, Albert Camus va Simone de Beauvoir bilan bir qatorda ekzistensializmning ateistik ostsohasida boʻlishdi, qaysiki hozirda absurdizm bilan tenglashtiriladi. Bu faylasuflar olam oldida oʻzining mavjudligi uchun javobgar odamga markaziy eʼtiborni qaratishdi.
Ushbu davr falsafa rivojida keskin o’zgarishlarga boy bo’lgan. Yangi va Eng yangi davr faylasuflari falsafa olamiga yangi falsafiy ta’limotlarini taklif etishgan. Neotomizm va diniy modernism ana shu tamoyillardandir. Neotomizm Foma Akvinskiy ta'limotiga asoslanadigan zamonaviy katolik falsafasining asosiy oqimlaridan biri bo‘lib hisoblinadi.
1879 yilda u Vatikanning rasmiy doktrinasi maqomiga ega bo‘lgan. II Vatikan sobori (1862-1865) katolik “yangilanishi” ga sanksiya berganidan keyin, neotomizm antropotsentrik mazmun kasb etdi. Neotomizmning bosh prinsipi kashf etilish teologiyasi, ratsional ilohiyatchilik va metafizikaning ajralmas bog‘liqligidan iborat. Neotomizmda asosiy e'tibor Xudo va olamning o‘zaro munosabatiga qaratiladi.Diniy modernizmda ijtimoiy taraqqiyot sohasida “kapitalistik individualizm” va “marksistik kollektivizm” oralig‘idagi “uchinchi yo‘l” bo‘ylab harakat qilish zarurligi ta'kidlab o‘tiladi. Cherkov va jamiyat muloqotiga oliy diniy-axloqiy qadriyatlarni hozirgi zamon madaniyatiga olib kirish vositasi deb qaraladi, dunyoviy tarix va unda immanent g‘oyalarning mavjudligi fundamental qadriyatlar sifatida tan olinadi. Bu oqimning taniqli vakillari Eten Jilson (1884-1978) , Jak Mariten (1882-1973) lardir. Teyyar de Sharden (1881-1995) xristian evolyusionizmi asoschisi bo‘lib, bu ta'limot diniy modernizmning bir ko‘rinishi hisoblanadi. Unda ilmiy va diniy dunyoqarashni sintez qilishga urinish bor.
Insoniyat taraqqiyotida har bir davr an'anaviy falsafiy muammolarni ilgari surgan va ularni o‘z davri dunyoqarashi ta'sirida hal qilishga harakat qilgan. Falsafa tarixini yangi shoxchalari paydo bo‘ladigan daraxtga qiyoslash mumkin, har bir shox o‘z shakliga va yaproqlarining rangiga ega bo‘lib, ular boshqalarini takrorlamaydi. Biroq daraxt shoxlari kabi falsafiy yo‘nalishlar qancha ko‘p bo‘lmasin, ularni umumiy ildiz- inson va olamning o‘zaro aloqadorligi, inson va jamiyat hayotining uzviyligi birlashtiradi. Ushbu umumiy ildiz inson madaniyatining dunyoqarashli asosi sifatida falsafaning ahamiyatini chuqurroq tushunishga imkon beradi.
XX asr turli davrlardagi falsafiy yo‘nalishlarni o‘zida birlashtirdi va o‘tmish tajribasiga tayangan holda, olam va odam masalasiga juda murakkab ijtimoiy siyosiy vaziyatda ziddiyatli, yangi falsafiy qarashlar shakllandi.Hozirgi zamon falsafasining o‘ziga xos xususiyati uning dunyoqarashli va metodologik jihatdan turli tumanligidir.