Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

Ja’miyet rawajlanıwının’ o’lshemi 
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılının‟ a‟hmiyetli printsipi ja‟miyet 
rawajlanıwının‟ o‟lshemi sıpatında insannın‟ ta‟biyiy tiykardan qashıqlasıp barıwı 
ko‟rsetiledi. Usıg‟an tiykarlanıp adamzat tsivilizatsiyasının‟ rawajlanıwı 
to‟mendegi basqıshlarda ko‟rsetiledi. 
- 
Tsivilizatsiyag‟a shekemgi da‟wir. Bul da‟wirde insan ele ta‟biyattan 
tolıq ajıralıp shıqpadı. Insan iskerligine sotsiallıq faktorlarg‟a qarag‟anda ta‟biyiy 
faktorlardın‟ ta‟siri ku‟shli. Sotsiallıq sho‟lkemlesiw ta‟rtibi tuwısqanlıq 
qatnasıqlarına tiykarlanadı. Biraq bul basqıshtın‟ ishinde tsivilizatsiya ushın tiykar 
bolg‟an ma‟deniyat belgileri qa‟liplese baslaydı. 
- 
Diyqanshılıq 
tsivilizatsiyası. 
Diyqanshılıqtın‟ 
oylap 
tabılıwı 
insaniyattın‟ tsivilizatsiyag‟a o‟tiwine ta‟sir jasag‟an u‟lken faktor boldı. İlimde 
bul “neolit revolyutsiyası” dep ataladı. O‟zgeriwshi xojalıqqa o‟tiwi endi 
adamlardın‟ ayrıqsha sho‟lkemlesiw tipin keltirip shıg‟ardı. Endi adamlar 
tuwısqanlıq qatnasıqları tiykarında emes, al birgelikte xojalıq ju‟ritiw qatnasıqları 
tiykarında sho‟lkemlesti. Bul tsivilizatsiyanın‟ en‟ tiykarg‟ı belgisi. Diyqanshılıq 
tsivilizatsiyasının‟ rawajlanıwı ta‟biyiy o‟zgesheliklerinen kelip shıqqan halda ha‟r 
qıylı regionlarda tu‟rlishe a‟melge astı. Sonlıqtan, ha‟r qıylı regionlardın‟ sotsiallıq 
sho‟lkemlesiwi ayrıqsha ko‟riniske iye boldı. 

---

- 
Sanaat tsivilizatsiyası. XVIII a‟sirde Batıs Evropada baslang‟an. Sanaat 
awdarıspag‟ı aldın ko‟rilmegen tu‟pkilikli o‟zgerislerdi keltirip shıg‟ardı. Sanaat 
tsivilizatsiyası tez waqıt ishinde
- 
Endi adamlar arasındag‟ı qatnasıqlar diyqanshılıqtag‟ı sıyaqlı 
territoriyanın‟ birligi qon‟sıshılıq qatnasıqları menen emes, al tovar-pul 
qatnasıqları menen belgilenedi. 
- 
XX a‟sirdin‟ ekinshi yarımınan baslap aldın‟g‟ı rawajlang‟an ellerde 
informatsiyalıq o‟ndiristin‟ ko‟lemi tez pa‟tler menen asa basladı. Bul o‟ndiristegi 
o‟zgeris adamzat tsivilizatsiyasının‟ o‟zgeriwine ta‟sir ko‟rsetip kelmekte. Biraq 
bul o‟zgerisler ele tolıq o‟z ko‟rinisin ko‟rsetkeni joq. Tek ayrım rawajlang‟an 
ma‟mleketlerde milliy o‟nimde sanaatqa qarag‟anda xızmet ko‟rsetiw tarawının‟ 
u‟lesinin‟ artıwı, adamlardın‟ iri qalalardan qala a‟tirapına ko‟shiw tendentsiyası 
ma‟deniyat tarawındag‟ı o‟zgerisler mısalında ko‟zge taslanıp kiyatır. 
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılı ja‟miyet rawajlanıwının‟ basqıshları birin-biri 
biykarlaw formasında emes, al ja‟miyettin‟ sotsiallıq mazmunının‟ quramalasıp, 
ken‟eyip barıwı retinde tu‟sindiredi. Bir waqıttın‟ o‟zinde ha‟r qıylı regionlarda 
tsivilizatsiyanın‟ ha‟r qıylı basqıshına tiyisli ja‟miyetler o‟mir su‟rip turg‟an bolıwı 
mu‟mkin. Mısalı, ha‟zirgi ku‟nde az sanda bolsa da tsivilizatsiyag‟a shekemgi 
da‟wirde o‟mir su‟rip atırg‟an ja‟miyetler (Amazonka tog‟ayları, Afrikanın‟ ayrım 
regionlarındag‟ı 
sırtqı 
du‟nyadan 
ajralg‟an 
qa‟wimler). 
Diyqanshılıq 
tsivilizatsiyasında o‟mir su‟rip turg‟an ja‟miyetler, sanaat tsivilizatsiyası ha‟m 
jan‟a informatsiyalıq tsivilizatsiya belgileri qa‟liplesip atırg‟an ja‟miyetler o‟mir 
su‟rmekte. Usı ha‟r qıylı ja‟miyetlerdin‟ o‟z-ara baylanısı bir-birine ta‟siri ha‟zirgi 
du‟nyanın‟ ko‟rinisin belgilep beredi. Formatsiyalıq izertlew usılında aldın‟g‟ı 
ja‟miyetlik ekonomikalıq formatsiyada o‟mir su‟rgen ja‟miyetlik qatnasıqlar joq 
bolıp, ornına jan‟a ja‟miyetlik qatnasıqlar qa‟liplesiwi kerek edi. Lekin ha‟zirgi 
ku‟nde ha‟r qıylı xalıqlarda aldın‟g‟ı rawajlanıw basqıshındag‟ı ja‟miyetlik 
qatnasıqlar soqlıg‟ısıp qalıp jan‟a qatnasıqlar menen birgelikte o‟mir su‟rip 
kelmekte. Tsivilizatsiyalıq usıl bir qatnasıqlardın‟ ornına ekinshisinin‟ payda 
“neolit revolyutsiyasi”ju‟z beriwi bir neshe mın‟ jıllıqlardı o‟z ishine alg‟an bolsa, sanaat revolyutsiyası IIa‟sirde 
adamzattın‟ sho‟lkemlesiw tipin o‟zgerte aldı. 

---

bolıwı emes, al adamlar arasında qatnasıqlardın‟ quramalasıp barıwı, ken‟eyip 
barıwı tu‟rinde tu‟sindiredi. Bul printsip ja‟miyetti u‟yreniwshi pa‟nler ushın ju‟da‟ 
u‟lken a‟hmiyetke iye. Mısalı, ha‟zirgi ku‟nde O‟zbekstanda ju‟z berip atırg‟an 
o‟zgerislerde diyqanshılıq tsivilizatsiyası belgileri de esapqa alınıwı kerek. Sonın‟ 
menen birge qa‟liplesip kiyatırg‟an sanaat tsivilizatsiyasının‟ belgileri esapqa 
alınıwı kerek. Ha‟tteki, tsivilizatsiyag‟a shekemgi ha‟m informatsiyalıq 
tsivilizatsiya belgileri ja‟miyetti analizlegende esapqa alıwdı talap etedi. Demek, 
ja‟miyetti u‟yreniwde joqarıda ko‟rsetilgen belgilerdin‟ birewi abstraktlestirilip 
qalg‟anlıg‟ına itibar qaratılmasa ja‟miyetti u‟yreniw na‟tiyjesi to‟menirek boladı. 
O‟zbekstan Respublikasında da‟stu‟riy qatnasıqlar birgelikte o‟mir su‟redi. 
İnsan erkinliginin‟ ken‟eyip barıwının‟ ja‟miyet rawajlanıwının‟ o‟lshemi 
sıpatında alıp qaralıwı insandı tu‟siniw, ruwxıylıq ma‟selesi, ma‟deniyattı 
analizlew ma‟selelerine ja‟miyette anıqlıq kiritedi yag‟nıy insandı u‟yrengende 
insannın‟ ta‟biyatının‟ rawajlanıp barıwı, onın‟ mazmunının‟ ken‟eyip barıwı 
sıpatında tu‟sindiriledi. Da‟slepki tsivilizatsiyag‟a shekemgi da‟wirde insannın‟ 
mazmunı ta‟biyiy faktorlar menen belgilenetug‟ın bolsa, tsivilizatsiyag‟a o‟tiw 
arqalı ta‟biyiy faktorlar joq bolıp ketpeydi, og‟an jan‟adan qosımsha ta‟sir etiwshi 
faktorlar qosıladı yag‟nıy insannın‟ o‟zine, a‟tirapındag‟ılarg‟a degen qatnası 
ta‟biyiy faktorlarg‟a qosımsha motivler payda bolıp baslaydı. 

---