Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Istalgan fanning ob’ekti – o’ziga xos voqelik, hodisa bo’lib, undagi o’zaro
bog’liqlik, munosabatlar yoki holatlarni tadqiq etish jarayonini qamrab oladi.
Tabiiy fanlarda ob’ektni belgilash masalasi birmuncha oson kechasa-da, voqea,
hodisalar turfa xilligi, o’zaro munosabatlarning ijtimoiy-ma’naviy omillarini
o’rganadigan ijtimoiy fanlarda bu masala ancha murakkabdir. Sotsiologiya ijtimoiy
borliqning boshqa fanlar tomonidan o’rganilmaydigan qismini ajratishi lozim.
Vaholanki, sotsiologiyada huquq sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi, siyosat
sotsiologiyasi kabi tarmoq yo’nalishlari rivojlanayotgan zamonaviy Sharoitda
yuqoridagi masala qanday hal etiladi? Tadqiqotchilar o’rtasida ommalashgan
fikrga binoan, ob’ektiv voqelikning aynan o’xshash sohalari, masalan, mehnat,
maishiy jihatlar, oila va hokazolar turli ijtimoiy fanlarning ob’ekti bo’lishi
mumkin. Bunda fan predmeti vaziyatga oydinlik kiritadi. Demak, ob’ekt – real
borliqning bir qismi bo’lsa, fan predmeti esa – bu ob’ektning turli jihatlarini
qamrab olib fanning umumiy ma’no mazmunidan kelib chiquvchi bosh nazariy
asosni tashkil etuvchi tub masala yoki fundamental muammodir. Ob’ekt va
predmet kontseptual tarzda o’ta yaqin, uzviy bog’liq bo’ladi, Chunki ob’ektning
mohiyatini tushunish fanning tub muammosi qo’yilishini belgilab beradi. Aynan
Shuning uchun sotsiologiya predmeti muammosining hal etilishi ob’ekt muammosi
bilan bog’liqdir. Predmet ob’ektga aynan o’xShash narsa emas. Har qanday
fanning predmeti – ob’ektiv borliqning oddiygina holati yoki jarayoni emas,
«o’rganilayotgan ob’ekt rivojlanishi va faoliyat yuritishining faqat ushbu fanga xos
bo’lgan va boshqa hech qanday fanga tegishli bo’lmagan qonuniyatlarini»
1
ajratib
ko’rsatishga imkon beruvchi mavhum nazariy fikr yuritish hosilasidir. Aynan
Shuning uchun fanlarning o’ziga xos, alohida xususiyatlari faqat predmetga qarab
belgilanadi. 
Shu bilan birgilikda ob’ektga umumiy mavhum holat sifatida yondashishdan
cheklanish maqsadga muvofiq. Real borliqning ayrim qismlari, masalan, mehnat,
maishiy jihatlar, oila kabi tushunchalar tom ma’noda birgina iqtisodiyot,
psixologiya, sotsiologiya kabi fanlarning ob’ekti bo’lmaydi. Masalan,
psixologiyaning ob’ekti mehnat, maishiy jihatlar, oilaning aynan o’zi emas, ushbu
ijtimoiy institutlar doirasida faoliyat yuritayotgan Shaxsning ruhiy kechinmalari,
his-tuyg’u va sezgilari, umuman hissiy olam yoki ularda sodir bo’layotgan ruhiy
jarayonlar bo’lsa, iqtisodiyot nuqtai nazaridan ob’ekt – oilaning moddiy darajasi,
turmush farovonligi, ya’ni maishiy va oilaviy munosabatlarning iqtisodiy jihatlari
hisoblanadi. Demak, fanlarni ajratuvchi Chegara nafaqat predmet, balki ob’ekt
doirasida ham yotadi. Bu tub tamoyil masalasi bo’lib, fan maqomi, uning boshqa
fanlar bilan munosabati masalalarining hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
2. Sotsiologiya fanining klassik namoyondalarining yutug’i - uni falsafa,
psixologiya va tabiiy fanlardan ajratib berganligidadir. O.Kont sotsiologiyani
yuqori darajada umumiy bo’lgan qonunlarni o’rganadigan falsafadan ajratgan. Bu
qonunlar tabiatda ham, jamiyatda ham, inson tafakkurida ham amal qiladi. Ularda
ijtimoiy real borliqning o’ziga xosligi aks etadi. Lekin jamiyat haqida bilim olish
1
Bаrulin V.S. Ijtimoiy hаyot sohаlаrining diаlektikаsi. 
–
M.: MGU, 1982. 
–
S. 56.

---

uchun bular etarli bo’lmaydi, Chunki jamiyatga o’ziga xos, spetsifik bog’lanishlar
va munosabatlar, xususiyatlar xos bo’lib, ular falsafa bilan qamrab olinmaydigan
qonunlar va tushunchalar bilan aks ettiriladi.
XIX asrda fanning amaliy yo’naltirilishi asosiy ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy-
falsafiy ta’limotlar allomalarni qoniqtirmay qo’ydi. Aynan Shuning uchun
sotsiologiyaning asoschisi O.Kont o’z ijodiy faoliyatini falsafani tanqid etishdan
boshladi va voqea-hodislarni nazariy ta’riflash va amaliy tadqiqot usullarini o’zida
mujassamlashtirgan yangi fanga bo’lan ehtiyojni asoslashdan boshladi. Bunda
asosiy e’tiborni tabiiy fanlar yutuqlariga qaratdi. Chunki, XIX asrda tabiiy fanlar
katta muvaffaqiyatlarga ega bo’ldi. Aynan Shu davrda olimlar kimyoviy
elementlarning tuzilishi, tirik organizmlar rivojlanishining fizik qonuniyatlariga
doir nazariyalarni yaratdilar. Bu kashfiyotlar ulkan empirik baza va empirik
usullar: kuzatishlar, tajribalarga tayanib amalga oshirildi. Shu bois,
sotsiologiyaning asoschilari O.Kont va G.Spenserning nazariy faoliyati tabiiy
fanlarga xos yangi ijtimoiy fanni yaratishga qaratildi. Bunda naturalizmning ta’siri
katta bo’ldi. 
Ammo, sotsiologiya jamiyatning va inson faoliyatining ilmiy tadqiqoti
sifatida tabiiy fanlardan ham ajralib turadi. Tabiiy fanlar: biologiya, geologiya,
kimyo, fizika, - nazariy va akademik fanlar bo’lib, tabiiy muhitning voqealar va
jarayonlarini tushunish, izohlash va prognoz qilishni maqsad qilib qo’yadi.
Tabiatning bir qismi sifatida insonning muammolarini ijtimoiy antropologiya,
homo sapience (ongli inson) kelib chiqishi to’g’risidagi fan sifatida o’rganadi.
Shu bois, sotsiologiyada naturalizm adolatli tarzda tanqid qilingan. Jamiyatning
tabiiy jarayonlardan farqli jihatlari marksizm tomonidan batafsil ochib berilgan.
Unga muvofiq – maqsadga yo’naltirilgan faoliyat, mehnat, nutq va nihoyat, ong
insonni hayvonot olamidan farqlab turadi. 
Sotsiobiologlar hayvonlar va insonning ijtimoiy hulqi shakllari haqida qator
kontseptsiyalarni ishlab chiqqan, bular: altruizm, o’z naslini davom ettirish, o’zini
o’zi tiklash, agressiya va boshqalardir. Xususan, agressivlik - sotsiobiologlarning
fikricha, insonni hayvonga yaqinlashtiruvchi jihat bo’lib, u biologik nuqtai
nazardan zaruriy va «adaptiv bo’lgan hamda evolyutsiya davomida maxsus tanlab
olingan reaktsiya (aks ta’sirlanish)larning namunalaridan iborat». 
Sotsiobiologiya zamirida etnosotsiologiya yo’nalishi shakllandi. Uning
tadqiqot sohasi xalqlarning etnosotsiologik xususiyatlari, madaniyati (tili, turmush
tarzi, maishiy Sharoitlari, an’analari), milliy o’ziga xosligini belgilab beruvchi
ijtimoiy omillar hisoblanadi. Etnosotsiologiya u yoki bu milliy holatlarning o’zini
o’zi tiklashi mexanizmi, ular qanday ishlashini aniqlashga yo’naltirilgan. Etnik
o’ziga xos jihatlar bilan bog’liq ijtimoiy muammolarni tadqiq etgan holda,
etnosotsiologiya millatlar mobilligini tartibga solisha, millatlararo munosabatlar
barqarorligini ta’minlash yo’llarii aniqlashga o’z hissasini kiritadi. Shu bois, ularni
tadqiq etish ham biologiya, ham sotsiologiya uchun qiziqish uyg’otadigan umumiy
sohalarning yuzaga keltiradi. 
Dyurkgeym bo’yicha sotsiologiya – mustaqil, umumiy fan sifatida boshqa
fanlarning yutuqlaridan samarali foydalanadi. U falsafadan ajralishi va o’z sohasini
belgilab olishi lozim edi. Bu ajralish ijtimoiy muammolar, ijtimoiy voqelik bilan

---

alohida mustaqil Shug’ullanish va mavhumlikdan qochish uchun zarur bo’ladi.
Biroq bu sotsiologiyaning falsafadan mutlaq uzilishi lozimligini anglatmaydi.
Sotsiologiyaning mustaqil bo’lishi falsafa uchun ham muhim bo’ldi. Chunki
sotsiologiya yangi dalillar va g’oyalarga ega bo’ldi. Fanni boyitadigan qator
ixtisoslashgan yo’nalishlar ishlab chiqilishiga olib keldi. 
Sotsiologiya, falsafani to’liq inkor etishdan to uning muhim ahamiyatin tan
olishgacha murakkab yo’lni bosib o’tib, hozirgi paytda ushbu o’zaro ta’sir etish
jarayonini Chuqurlashtirmoqda. U turli-tuman falsafiy g’oyalardan foydalanib, K.
Marks, M. Veber kabi qator olimlarning g’oyalarini qayta ko’rib chiqib, yangi
nazariy asoslarni ishlab chiqishga intilmoqda. 
Sotsiologiyani psixologiyadan ajratish eng qiyin bo’gan, Chunki ijtimoiy
o’zaro ta’sir doimo ruhiy o’zaro ta’sirni o’z ichiga oladi, har qanday ijtimoiy
jarayon Shaxsning motivi, e’tiqodi, tuyg’ulari va kayfiyati bilan belgilab beriladi.
Sotsiologiya va psixologiya kesishuvida ijtimoiy psixologiya fani yuzaga kelgan.
Agar umumiy psixologiya alohida shaxsning ruxiyatini o’rgansa, ijtimoiy
psixologiya kishi hulqining ijtimoiy mezonlarini ochib beradi. Bu borada tadqiqot
olib borgan A.N.Leontev Shunday yozadi: «Inson faoliyati har qanday Sharoitda
va istalgan Shaklda amalga oshsa-da, uni ijtimoiy munosabatlar tizimidan ayricha
holda ko’rib chiqish mumkin emas»
2
. G.M. Andreevaning fikriga ko’ra ijtimoiy
psixologiyaning predmeti “Kishilarning ijtimoiy guruhdagi hulq-atvori va
faoliyatining qonuniyatlari hamda ushbu guruhlarning psixologik xususiyatlarini
o’rganish»dir. Bu olimlar psixologiya va sotsiologiyani farqlay turib, inson
hulqining ijtimoiy me’yorlarini psixologiya predmeti sifatida ko’rsatadi.
Shunday qilib, sotsiologiya ob’ekti va predmeti muammosini hal etishning
o’ziga xosligi quyidagilardan iborat. 
Birinchidan, fanning mustaqil soha sifatida ajralishi jarayoni hali
yakunlanmaganligi bois, o’zini o’zi ta’riflashga intilishlarni yakuniy deb
bo’lmaydi. Sotsiologiya tuzilmasining murakkabligi bu muammoni bilimning
zamonaviy holati, uning ko’p darajaliligi, nazariy kontseptsiyalarning o’zaro
ziddiyati, empirik tadqiqotlarning o’ziga xosligini inobatga olgan holda hal etishni
talab qiladi. Sotsiologiyaning ob’ekti va predmetining ta’rifi fanning zamonaviy
tuzilishini yaxlit aks ettirishi lozim. Siyosat sotsiologiyasi, huquq sotsiologiyasi,
madaniyat sotsiologiyasi kabi umumlashgan tarmoqlarning rivojlanishi jamiyat
hayotining ma’lum sohalarini tadqiq etishda ob’ekt va predmetning o’ziga xos
jihatlarini alohida ajratib ko’rsatishni talab qiladi. Bu ma’noda sotsiologik
yondashuvning boshqa ijtimoiy fanlardan farqli tomonlari yaqqol namoyon
bo’ladi.
Kontning uch bosqichli qonuniyatiga binoan, sotsiologiya inson tabiatining
o’zgarmas, tabiiy ijtimoiy tuyg’ulari va intellektual taraqqiyotda ifodalanuvchi
qonuniyatlarni o’rganadi. Ijtimoiy hayotning turfa xilligi jismoniy, aqliy, ma’naviy
va siyosiy jihatlarning o’zaro ta’sir etishi hosilasi sifatida namoyon bo’lishidir.
Kont g’oyalari asosida sotsiologiyaning ob’ekti va predmetini pozitiv-naturalistik
jihatdan, evolyutsiyaning tirik qolish va o’z-o’zini saqlab qolish biologik qonunlari
sifatida talqin etuvchi bir qator yo’nalishlar yuzaga kelgan.
2
Leontev А.N. Deyatelnost. Soznаnie. Lichnost M.: 1975. S.82.

---

Pozitivizm tomonidan belgilangan chegaradan tashqariga chiqishga uringanlar
ichida E. Dyurkgeym sorbonna universitetida sotsiologiya kafedrasini barpo etdi.
U tabiiy-biologik va psixologik jihatlardan farq qiluvchi o’ziga xos ijtimoiy
holatlarni tahlil qilishga tayangan holda sotsiologiyani barpo etishga intildi. E.
Dyurkgeym «Ma’lum ahamiyatga ega bo’lgan har qanday ijtimoiy jarayon negizi
ichki ijtimoiy muhitning tuzilishida yotadi», - deb yozadi
3
. Uning fikricha, ijtimoiy
hodisalarni o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turgan dalillar tashkil etadi. Bular
individdan tashqarida bo’lgan va majburiy xarakterdagi fikrlash, harakatlar va
tuyg’ularning obrazlari bo’lib, shu sababli individ ularga majburan undaladi.
Ijtimoiy sifat - umumiylik, bir butunlik sifatidir, u individlar uchun ob’ektiv
xususiyatga ega bo’ladi. U individuallikni yo’q qilmaydi, balki uni belgilab beradi.
Aynan Shunday, ma’lum bir umumiy tashqi belgilariga ega bo’lgan holatlarning
guruhi sotsiologiyaning ob’ekti sanaladi. Ushbu holatlarni Dyurkgeym jamoaviy
tasavvurlar deb ta’riflaydi va ular umumiy hayot natijasi, individual ong o’rtasida
yuzaga keladigan o’zaro ta’sir va aks ta’sirlanishning mahsuli bo’lib,
jamoaviylikdan kelib chiqadi. Uning predmeti - jamoaviy tasavvurlarning kelib
chiqishi, ishlashi va rivojlanishi qonuniyatlaridir. E. Dyurkgeym pozitiv ruhda
qolsa-da, ijtimoiylik mohiyatini ta’riflashga katta hissa qo’shdi. 
M. Veber esa sotsiologiya fanini jamoaviy yaxlitlikdan emas, alohida
individdan kelib chiqib barpo etmoqchi bo’ldi va Yevropa gumanistik an’analarini
davom ettirdi. Zero, ong gumanistik yo’nalishning diqqati markazida turadi.
O’zining fan kontseptsiyasida M. Veber mantiqiy xulosani sof empirik tarzda
dalillar yordamida aniqlash va amaliy baholashni farqlaydi. Bu muhim
metodologik ahamiyatga ega bo’ldi. Sotsiologiyaning ob’ekti hayotiy voqea-
hodisalar, kuzatiladigan holatlar emas, ularning mohiyatini tashkil etuvchi jihatlar,
ya’ni: sabab, aloqa, munosabat, fikrlash va harakatlanish tarzidir. U imo-ishora,
so’z, til va hokazolar orqali ifodalanadi. Sub’ektiv mazmunni uning ramzlari orqali
ilg’ab olish sotsiologiyaning vazifasi hisoblanadi. 
Sotsiologiya rivojlanib borishi bilan uning ob’ekti va predmeti tushunchalari
o’zgarib bordi. Neopozitiv yo’nalishlar sotsiologiyaning o’zini o’zi belgilash
jarayoniga o’z hissasini qo’shdi. Avvalgi yo’nalishlaridan farqli ravishda,
neopozitiv ruhdagi ta’limotlar sotsiologiya fanini empirik tadqiqotlar zamirida
qurishga intiladi. Sotsiologiya inson hulqi haqidagi empirik fan sifatida qabul
qilindi. Sotsiolog esa nafaqat olim balki, ijtimoiy muhandis, jamiyat quruvchisiga
aylandi. Shu nuqtai nazardan fanning ob’ekti - turli vaziyatlarda insonnning hulq
atvori bo’lsa, uning predmeti - jamiyatning mehnat, siyosiy, iqtisodiy va hokazo
sohalarining ijtimoiy mexanizmlaridir. Sotsiologiya haqidagi bunday tasavvur
bixeviorizm, simvolik interaktsionallik, empirik yo’nalishlarida ustuvor
hisoblanadi. 
3. XX asrning 30-yillarigacha AQSHda empirik tadqiqotlar amaliyotining
kengayishi sababli, sotsiologiyaning predmetsizlashuvi yuzaga keladi. Boshqarish
sotsiologiyasi, oila sotsiologiyasi, ijtimoiy fikr sotsiologiyasi, jinoyatchilik
sotsiologiyasi va hokazolar kabi yo’nalishlarning paydo bo’lishi sotsiologiyaning
yagona ob’ekti yo’qolishiga, uning ijtimoiy hayotning ayrim sohalariga
3
Dyurkgeym E. Metod sotsiologii. Per. SPb.,1898. 

---

bo’linishiga olib keldi. Bu yo’nalishlar 1927 yilda F. Znanetskiy va U.
Tomaslarning «Polsha dehqoni Yevropada va Amerikada» hammualliflik asari
nashrdan chiqqanligi sababli yuzaga kelgan. Lekin bu asarning mualliflaridan biri
F. Znanetskiy sotsiologiya va uning predmetini boshqacha tushunish tarafdori
bo’lgan. U «predmetsiz» nazariyachilikka ham, «tartiblanmagan» empirizmga ham
botib qolmaslikka intiladi va sotsiologiya ob’ektining mohiyatini aniqlashga
harakat qiladi. U fizikaviy va ijtimoiy borliqni farqlaydi, buning uchun u «inson
koeffitsienti» tushunchasidan foydalanadi. Uning fikricha, bu tushuncha
sotsiologiyaning o’ziga xosligini ifodalaydi. Farqi shundan iboratki, tabiiy tizimlar
insonning tajribasi va faolligidan qat’i nazar mavjud bo’ladi. Madaniyat esa o’ziga
xos, tabiiy ildizli epifenomen bo’lmagan real borliqni yaratadi, Chunki uning
paydo bo’lishida inson ishtirok etadi. Sotsiologiya maxsus fan sifatida, uning
fikricha, 4 ta asosiy bo’limni o’z ichiga olishi lozim: ijtimoiy harakat va ta’sir
nazariyasi; ijtimoiy munosabatlar nazariyasi; ijtimoiy Shaxslar nazariyasi va
ijtimoiy guruhlar nazariyasi. 
Sotsiologiya jamiyatda yuz beradigan barcha jihatlar emas, balki faqat harakat
va ta’sir tizimini yaratuvchi ongli individlarning o’zaro ta’siri yuzasidan fikr
yuritadi. Znanetskiy tomonidan ajratilgan yo’nalishlar sotsiologiyaning maxsus
sohalarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etgan, va rivojlanib borgan.
Sotsiologiya ob’ekti va predmetining ushbu ta’riflarining yutug’i shu bo’lganki,
inson sub’ektivligi ijtimoiy olamning mohiyatini bilish tarkibiga kiritilgan. 
XX asrning 60-yilllarda sobiq sovet matbuotida sotsiologiyaning predmeti
yuzasidan munozara boshlangan. Bu munozaraning yakuni o’sha davr
tadqiqotchilari V.P.Rojin, G.M.Andreeva, V.A.Yadov va boshqa olimlar
tomonidan ishlab chiqilgan pozitsiya bo’lib, u eng oxirgi vaqtgacha umume’tirof
qilingan nazariya deb hisoblangan. Lekin jamiyatning bir butun holda
umumnazariy o’rganilishi bilan bir qatorda, alohida ijtimoiy sohalarni: siyosiy,
ma’naviy, institutsional sohalarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy guruhlarning
o’ziga xos munosabatlarini, ularning fikrlash tarzini, o’zini tutish tuzilishini
o’rganish muhim ahamiyatga ega bo’lgan, Chunki umumsotsiologik qonunlar
boshqarish, ishlab chiqarish, shaxsning Shakllanishi, ijtimoiy tuzilmaning
takomillashuvi va boshqa muayyan masalalarga javob bera olmaydi. 
Hozirgi paytda sotsiologiya turli tarzda tizimlashtirilgan bilimlar majmuasi,
nihoyatda ko’p nazariy kontseptsiyalar va metodologik tamoyillar, amaliy sohalari
va mukammal sotsiologik tadqiqotlar amaliyotidan iborat. Rivojlanishining har bir
bosqichida sotsiologiya fanning yutuqlarini o’ziga singdirib, uning jamiyatni
tushunish va rivojlantirishdagi o’rni va rolini qayta anglab borib, o’z ob’ekti va
predmeti tushunchasini aniqlaydi, rivojlantiradi. Bu talqinlarning hammasini uchta
katta guruhga bo’lish mumkin. Birinchi yondashuvga muvofiq, sotsiologiyaning
ob’ekti sifatida umuman jamiyatning o’zi, predmeti esa - jamiyatning butun tizim
kabi rivojlanishi qonuniyatlari tasavvur qilingan. Sotsiologiyani bunday tushunish
asoschilari klassik olimlar O.Kont, G.Spenser, E. Dyurkgeym va boshqalar
bo’lgan. Hozir u qator xorijiy olimlar tomonidan takrorlanmoqda. N. Smelzer
yozishicha: «sotsiologiya - bu jamiyat va ijtimoiy munosabatlarni ilmiy

---

o’rganish»
4
. S.S. Frolov esa “Sotsiologiya – jamiyatning tuzilmalarini, ularning
elementlari va mavjud bo’lish Sharoitlarini, shuningdek bu tuzilmalarda sodir
bo’ladigan ijtimoiy jarayonlarni o’rganadigan fan, deb xulosa qiladi”
5
.
Dj.Markovich esa, sotsiologiyaning predmeti jamiyat rivojlanishining ijtimoiy
qonuniyatlari va iqtisodiy muammolarni hal etishning ijtimoiy samaradorligidir,
deb hisoblaydi. Uning fikricha, globallashuv milliy va madaniy o’ziga xoslik
hamda davlatlarning suvereniteti saqlanishi muammosini ko’ndalang qilib
qo’ygan. Shuning uchun sotsiologiya predmeti - madaniy o’ziga xoslik hamda
davlatlarning suvereniteti saqlanishiga ko’maklashadigan global muammolarning
echimi bo’lishi kerak
6
. 
4. Zamonaviy sotsiologlar fan ob’ekti va predmetining umumiy ta’riflarini
ijtimoiy rivojlanishning zamonaviy muammolariga moslashtirib aniqlashga
urinadi. Buning uchun ular ijtimoiy tizimning eng oddiy, jamiyatni hosil qiluvchi
elementni izlaydi. Luman fikricha, bunday «eng oddiy element» kommunikatsiya,
muloqot hisoblanadi. O’tmishdagi olimlarning ko’pchiligi ijtimoiy harakatni
bunday element deb hisoblagan, u tufayli ijtimoiy tizim va ijtimoiy ta’sirlar qayta
tiklanadi. Luman fikricha, bunday «bo’linmas» (elementar) ijtimoiy operatsiya -
to’liq yopiq kommunikativ tizim bo’lib, uning komponentlari tizimning o’zi
tomonidan qayta tiklanadi. Bu yondashuvni yaxshiroq tushunish uchun jamiyatni
bir-biri bilan tasodifiy ta’sir etuvchi individlarnig oddiy to’plami emas, ma’lum
tarzda joylashgan va tartibga solingan, o’zaro ta’sir etuvchi ma’lum qismlardan
iborat bo’lgan bir butunlik sifatida tasavvur qilish lozim. Jamiyatni tarkibiy
tartibga solingan tizimlari kabi o’rganish Shuni ko’rsatadiki, bunday o’rganishda
asosiysi – tuzilmaning ayrim qismlari o’rtasida bog’lanishlar tizimini aniqlashdir
7
.
Bu esa o’z o’rnida sotsiologiyaning predmeti hisoblanadi. Ushbu ta’rif hozirgi
paytda keng tarqalgan strukturalizm ta’sirida paydo bo’lgan. Unga binoan,
etnografik, psixologik, madaniyat tuzilmalari o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir
etuvchi elementlarning yig’indisi sifatida ularning o’z ichidagi mazmuni yoki
tashqi aloqalari bilan emas, ijtimoiy tizimdagi o’rni bilan belgilanadi. Ushbu
yondashuvdan foydalanib, jamiyatni ma’lum pozitsiyalarni, ijtimoiy maqomlarni
egallaydigan hamda guruhlarni, qatlamlarni, jamoalarni hosil qiladigan
individlarning ijtimoiy bog’lanishlari va munosabatlari yig’indisi sifatida tahlil
qilish mumkin.
Birinchi yondashuvning vakillari ijtimoiy tuzilmani diqqat markazida tutgan
bo’lsa, ikkinchi yondashuvning vakillari ijtimoiy munosabatlar sohasini
sotsiologiyaning ob’ekti deb hisoblaydi. Ushbu munosabatlar amalga oshishi va
rivojlanishi qonuniyatlarining o’ziga xosligi, ularning qayta tiklanishi va o’zgarishi
sotsiologiyaning predmetidir. Bunda «ijtimoiy munosabatlar» tushunchasiga:
insonlarning barcha o’zaro munosabatlari; jamiyatning katta guruhlari – sinflar,
millatlar orasida munosabatlar; fuqarolik jamiyati deb nomlanuvchi, ya’ni davlat
va biznes tomonidan tartibga solinmaydigan jamiyat sohasini tashkil etuvchi
4
Smelzer N Sotsiologiya ekonomicheskoy jizni. //Аmerikаnskаya sotsiologiya. – M.: Progress, 1972. – S. 188-203.
5
Frolov S.S. Sotsiologiya: Uchebnik dlya vuzov. – M.,1996. – S.20.
6
Mаrkovich D. J. Obshаya sotsiologiya. – M. 1998. - S.13, 35.
7
Lumаn N. Obshestvo kаk sotsiаlnаya sistemа. – M.: Logos, 2004.

---

kishilar va guruhlarning o’zaro munosabatlari, ta’siri va boshqalar kiradi.
G.V.Osipov jamiyatda turli holatni egalab turgan jamoalarning vakillari sifatida
insonlarning o’zaro munosabati va ta’sirini tavsiflaydigan ijtimoiy aloqalar va
munosabatlar yig’indisini sotsiologiya ob’ekti deb hisoblaydi. 
Bunday mazmunda avval tarkib topgan kishilar va ularning guruhlari ijtimoiy
notengligini qayta tiklaydigan yoki o’zgartiradigan kishilarning aloqalari va
munosabatlari amalga oshirishi hamda o’zgarishining qonuniyatlari sotsiologiya
predmeti deb tan olinadi
8
. J.T.Toshenko fikricha, sotsiologiya ob’ekti sifatida
fuqarolik jamiyati yuzaga chiqadi, uning predmeti esa – uning Shakllanishi,
faoliyat yuritishi va rivojlanishining qonuniyatlari
9
. Yana bir rossiyalik olim
V.G.Xarcheva sotsiologiya ob’ekti shaxsning munosabatlari tizimi kabi anglab
etiladigan ijtimoiy hayot, uning predmeti esa shaxsning ijtimoiy hayot sub’ekti
sifatida qayta tiklanishi va evolyutsiyasi qonuniyatlaridan kelib chiqadi
10
.
V.G.Xarchevaning tutgan pozitsiyasi amerikalik tadqiqotchilarning sotsiologiya
ob’ektini tushunishiga yaqin bo’lib, ular bunday hayot tushunchasiga
individlarning odatdagi vaziyatda (jismoniy, psixik) holatlari;shaxslararo
munosabatlari va o’zini tutishining butun ko’lamini kiritadi. Bunda «hayot»
kategoriyasi - nihoyatda mavhum tushunchadir. Vitalizm ijtimoiy falsafaning
yo’nalishi sifatida hayotni alohida, nomoddiy («yaratuvchi kuch») va hokazo
omillarning ta’siri ostida yuzaga keladigan holat sifatida talqin etadi.
Sotsiologiyada vitalizm oxirgi yarim asr davomida sotsiologiyaning jamiyatning
barcha sohalariga va jihatlariga kirib borishi natijasida keng tarqalgan. Bu
ta’riflarning kamchiligi «hayot» tushunchasining noaniqligi, hamda uning
fiziologiya va biologiya bilan bog’liqligidan iborat.
Mashhur amerikalik sotsiolog E.Giddens fikricha, sotsiologiya individlardan
boshlab, kishilarnig katta guruhlarigacha ijtimoiy hayot sub’ektlarining ijtimoiy
tajribasini, ushbu tajribaning makonda va zamonda tartibga solinganligini
o’rganadi. Sotsiologiya ob’ekti va predmetining zamonaviy ta’riflarini bayon
etishni yanada davom ettirish xususiyati oshkora ko’riib turibdi. Oldinroq
rivojlangan fanlarning vakillari ko’pincha sotsiologlarni o’zi bilmagan narsani
o’rganayotganligida ayblaydi. Bu ayblovga javoban nima deyish mumkin?
Sotsiologiya - yosh fan, shuning uchun ham uning o’zini bilishga va o’zini
tushunishga intilishi yuqori ekanligi tushunarli. Ikkinchidan, sotsiologiya
biologiya, kimyo, fizika fanlaridan ancha murakabroq. U Shu fanlardan kishilarda
ongning rivojlanishni ob’ektiv va sub’ektiv omillarining o’ziga xos dialektikasi
bilan ajralib turadi. Uchinchidan, XXI asrda ijtimoiy jarayonlar jo’ Shqinligining
ortishini, barcha davlatlarning ijtimoiy hayotida yangi ijtimoiy holatlarning paydo
bo’lishini qayd etish lozim, sotsiologiya ularni inobatga olmasligi mumkin emas.
Dolzarb ijtimoiy o’zgarishlarni o’rganish, ularning sabablari va oqibatlarini
aniqlash fan ob’ekti va predmeti haqidagi tasavvurlarga tuzatish kiritadi. Bundan
tashqari, sotsiologiya ob’ekti va predmeti yuzasidan munozaralar ijobiy natijalar
8
Sotsiologiya. Osnovi obshey teorii: Uchebnoe posobie. //Pod. red. G.V. Osipovа, L.N. Moskvichevа. – M.,1996. - 
S.80-84.
9
Toshenko J.T. Sotsiologiya: Uchebnoe posobie. – M.,1994. - S.11-15.
10
Xаrchevа V.G. Osnovi sotsiologii: Uchebnik. – M., 1997. - S.8-12.

---

beradi, yangi rivojlanish vektorini belgilaydi. Butun XX asr mobaynida davom
etgan munozaralarning asosiy yakuni uchinchi yondashuvning Shaklanishi bo’lgan
edi. Bu yondashuv bir tomondan, birinchi ikkitasiga qarshi turadi, boshqa
tomondan, ularni jamlab oladi. 
Shunday qilib, sotsiologiya ob’ekti va predmeti muammosini hal etishning
o’ziga xosligi quyidagilardan iborat. Fanning mustaqil soha sifatida ajralishi
jarayoni hali yakunlanmagan, shuning uchun har qanday ta’riflashni yakuniy deb
bo’lmaydi. Sotsiologiya tuzilmasining murakkabligi bu muammoni bilimning
zamonaviy holatini, uning ko’p darajaliligini, nazariy kontseptsiyalarning o’zaro
zidligini, empirik tadqiqotlarning o’ziga xosligini inobatga olgan holda hal etishni
talab qiladi. Sotsiologiyaning ob’ekti va predmetini ta’riflash fanning zamona-viy
tuzilishini butunligicha aks ettirishi lozim. Siyosat sotsiologiyasi, huquq
sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi va boshqalar kabi umumlashgan
sohalarning rivojlanishi jamiyat hayotining ma’lum sohalarini tadqiq etishda
ob’ekti va predmetining o’ziga xosligini ajratib ko’rsatishni talab qiladi. Bu
darajada sotsiologik yondashuvning boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan o’ziga
xosligi eng aniq namoyon bo’ladi. 
YUqorida bayon etilganlarni xulosa qilib va sotsiologiyaning eng muhim
ta’riflariga tayanib, uning ob’ekti va predmetining ta’rifini berishga urinib
ko’ramiz. Sotsiologiya umumiy fan emas, xususiy, fanlararo fandir. U boshqa
fanlar tomonidan o’rganilmaydigan o’z ob’ektiga ega. Uning o’ziga xos sohasi -
ijtimoiy borliq, uning inson va jamiyatnng o’zaro munosabati va ta’sirining
ijtimoiy-madaniy belgilab berilgan holatida. Bu fan ijtimoiy munosabatlarni ham;
jamiyat va guruhlarning hayotiy faoliyatini ham o’rganadi, ular ijtimoiy hayotning
iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-madaniy va boshqa sohalarining o’zaro munosabati va
ta’siri kabi tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlar bu sohalarni qamrab oladi va
ularning tizimli bir butunlik Shaklida o’zaro bog’liqligini ta’minlaydi. Ushbu
ob’ekt faqat sotsiologiya tomoniidan o’rganiladi, va boshqa hech qanday fanga
tegishli bo’lmaydi. 
Xususiy darajada sotsiologiya o’z sohasini shaxs, guruh, jamiyatning ijtimoiy
harakatlarini; ijtimoiy institutlar, ijtimoiy munosabatlar, kishilarning ijtimoiy
harakatlarini va ularning fikrlash tarzini tahlil qilish yo’li bilan ajratib oladi.
Sotsiologiya, ijtimoiy hayotning eng ahamiyatli jihatlarini ajratib ko’rsatib, boshqa
fanlar uchun nazariy-metodologik bazisni yaratadi. U fanlar uchun jamiyatga va
insonga, qonunlar va ularning rivojlanishi moyiliklariga umumiy qarash
imkoniyatini beradi. Sotsiologiya o’zining spetsifik ob’ektini empirik darajada
ham tadqiq etadi.
Bizning fikrimizcha, sotsiologiyaning predmeti jamiyatda inson mohiyatining
rivojlanayotgan umumiy xususiyatlari amalga oshishining qonunlari hisoblanadi.
Agar ob’ekt – fan o’rganadigan jihatlar bo’lsa, predmet – fan buni qanday tarzda
va nima uchun qilishidir. Ma’lumki, inson va jamiyat o’z qonunlariga muvofiq
rivojlanadi. YUzaga kelayotgan ijtimoiy tuzilmalar nafaqat inson manfaatlariga zid
kelishi, balki insonga qarshi yo’naltirilgan xususiyatlarga ega bo’lishi ham
mumkin. Inson va jamiyatning o’zaro ta’sirini tadqiq etgan holda, sotsiologiya
jamiyatning rivojlanishi va hayotining ushbu darajasida optimal bo’lgan, insonning

---

jismoniy, emotsional-psixologik va ma’naviy salohiyatini maksimal ro’yobga
chiqarishga imkon beruvchi ijtimoiy tashkil etish usullarini o’rganadi. Bu vazifani
sotsiologiya umumiy bir butunlik darajasida ham, alohidagi sohalari darajasida
ham hal etadi.

---