Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Amaliy sotsiologiya fundamental sotsiologiyadan o’zining strukturasi,
mazmuni, maqsadi va metodlari bilan farqlanadi. U nazariy va amaliy
tadqiqotlarning natijalarini qanday qilib tahlil qilish, qanday uslub va vositalar
orqali ularni tushuntirish yo’llarini ishlab chiqadi. 
Amaliy sotsiologiya jamiyat hayotida bevosita sodir bo’layotgan dolzarb
sotsial muammolarni tadqiq etuvchi metodlar, metodologiyalar va metodikalarni
o’z ichiga oladi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan bo’ladi. U XX asr
boshlarida empirik tadqiqotlar asosida shakllandi. Bu davrda empirik tadqiqotlar
sotsial amaliyotga olib chiqadigan vosita hisoblangan. Ammo amaliy
sotsiologiyani bu yo‘sinda tushunish u qadar to’g’ri emas. Empirik tadqiqotlar
jonli faoliyatning bevosita shakllanishini o’rgansada, u o’zgartiruvchanlik faoliyati
emas.
Amaliy sotsiologiya tizimida ham nazariy, ham empirik bilimlar mavjud
bo’lib, ular ijtimoiy hayotning turli sohalari faoliyatini takomillashtirish maqsadida
amaliy tadqiqotlarning natijalari asosida amaliy tavsiyanomalar ishlab chiqadi.
Boshqaruv tizimining elementi sifatida amaliy tadqiqotlar fanning ijtimoiy
funktsiyalarini bajarib, uning natija va yutuqlarini amaliy faoliyatga aylantiradi.
O’zining amaliy yo’nalishiga qarab ayrim hollarda amaliy tadqiqotlar ilmiy
tadqiqotlar bilan qarama-qarshilikka boradi.
Mashhur sotsiolog olim M.Veber fanda ilmiylik va foydalilik bir-biri bilan
ziddiyatga kirishmasligi uchun tadqiqotchi olimlar haqiqatni ochishga intilishi
zarur, ya’ni ilmiy bilimlardan to’g’ri foydalanish uchun jamiyatdagi iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy elementlarning tizimi mavjud bo’lishi lo’zim.
Amaliy sotsiologiya “nima uchun o’rganilayapti?”, degan savolga javob
beradi. M.Veber tomonidan amaliy sotsiologiyaning vazifalari aniq ko’rsatib
berilgan. Uning fikricha, amaliy sotsiologiya quyidagi holatlarni aniq ochib,
ko’rsatib berishi kerak:
·
Amaliyot uchun zarur bo’lgan vositalarni;
·
Amalga oshirilgan harakatlarning aniq salbiy oqibatlarini;
·
Tahlil natijasida o’rganilayotgan hodisa yuzasidan uning bir necha xil
rivojlanish variantini ko’rsatib, ularga mos ravishda takliflar ishlab
chiqish.
P.Sorokin amaliy tadqiqotlarni amaliy meditsina faoliyatiga qiyoslagan.
Uning fikricha, sotsiologiyaning mazkur qismida “sotsial kasalliklarni engish
bo’yicha aniq Chora-tadbirlarni ko’rsatuvchi yo’llar” ishlab chiqiladi. Olim
ko’rsatkichlar, statistik ma’lumotlar, anketa javoblari va so’rov natijalari amaliy
hamda empirik sotsiologiyaning vositalari bo’lib, ular asosidagina o’rganilayotgan
muammo borasida fikr bildirish noto’g’ri, deb hisoblaydi. Tadqiqot tugal bo’lishi
uchun nazariy asosga ega bo’lishi lo’zim. Shu o’rinda fundamental va amaliy
sotsiologiyaning o’zaro aloqadorligi va ko’magi sotsiologiya fanining rivojlanish
istiqbo’lini belgilaydi.

---

Shunday qilib amaliy sotsiologiya nafaqat tayyor bilimlarni ishlatadi, balki
yangi nazariy, metodologik bilimlarni shakllantiradi. Amaliy sotsiologiya
fundamental sotsiologiyaning amaliy samaradorligi masalalarini hal qilish, yangi
muammolarni o’rtaga qo’yish orqali fundamental tadqiqotlarning rivojiga turki
beradi. Amaliy sotsiologiya doirasida nazariy va metodologik muammolar bilan
birgalikda, protsedura va metodik muammolar o’rganiladi. Bugungi kunda
metodologiya va metodika muammolari orasida koneptualizatsiya, formalizatsiya
va operatsionalizatsiya masalalari dolzarb sanaladi. Bu muammolar sotsial qurilish
va sotsial muhandislikning muammolarini hal etishda muhim o’rin tutadi.
Sotsial muhandislik amaliy tadqiqotlarning negizida shaklangan faoliyatning
bir turi. U sotsial strukturani (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy) ma’lum
maqsadga yo‘naltirish yoki tubdan o’zgartirish vositasida eng samarador holatga
keltirishni nazarda tutadi.
Amaliy sotsiologiyaning sotsial muhandislikdan tashqari sotsial texnologiya
qismi ham mavjud. U maqsadga erishishni ta’minlaydigan metodlar va
vositalarning yig’indisidan iborat.
Amaliy sotsiologiyaning taraqqiyotini belgilab beruvchi asosiy omil
jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy holat. Chunki amaliy sotsiologiyaning muammolarini
aniqlab, ularni o’rganish va hal etish yo’llarini ishlab chiqish uchun buyurtmani
zamon va makon belgilab beradi. Turli mamlakatlarda turli tarixiy davrlarda
ijtimoiy-siyosiy holatning xusuiyatidan kelib chiqqan holda har xil muammolarni
o’rganish ehtiyojini shakllantiradi. Ilk bor ishlab chiqarishni tashkil etish,
shaxsning ijtimoiylashuvi, deviant xulq-atvor, urbanizatsiya va jamiyatni
barqarorlashtirish muammolarini echish uchun sotsial buyurtmalar (jamiyat talabi)
kerak.