Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Oltinchidan,
 O’zbekiston Respublikasining siyosiy va iqtisodiy
mustaqilligini himoya qilish, uning qudratli mamlakatlar safiga tezroq kirib
boorish imkonini beradigan yetarli salohiyatga ega.
Ettinchidan, o’tgan yillar davomida ma’lum qadriyatlarga ega bo’lgan
kishilarning muayyan ijtimoiy ongi shakllanganligini ham e’tiborga olish kerak.
«Sotsial dinamika» tushunchasini ham sotsiologiya fani nomini kashf
qilgan Frantsuz mutaffakiri Ogyust Kont ishlab chiqqan. To’g’ri, hamma
sotsiologiya tizimlarda «sotsial dinamika» atamasini bevosita qo’llaniladi deb
aytish qiyin. Shunday bo’lsada, Kont ta’riflagan bu sotsiologik yondashuv turli xil
ijtimoiy tadqiqotlarda nazariy yo’llanma sifatida ishtirok etmoqda. Jumladan, rus-
amerika sotsiologi P.Sorokin o’z sotsiologik tizimidagi sotsial genetika yoki
genetik sotsiologiya O.Kontning sotsial dinamikasiga mos kelishini qayd qilgan
edi. Ko’p sotsial dinamika nima?
O.Kont sotsiologiyasida sotsial dinamika jamiyat hodisalarini o’rganishdagi
muayyan yovdashuvni bildiradi. Aslida, dinamika mexanikaning jismlar harakatini
va harakat bilan uni yuzaga keltiruvchi kuch o’rtasidagi bog’lanishlarni
o’rganadigan bo’limidir. Umumiy ma’noda dinamika harakat holatini, narsa-
hodisalarning o’sish, o’zgarish, rivojlanish jarayonini anglatadi. Sotsiologiyani
fiziologiyaning bevosita davomi yoki «sotsial fizika» deb hisoblagan Kont ijtimoiy
voqelikni tabiiy qonunlarini topishga harakat qilgan edi. Ana shu vazifani amalga
oshirish uchun ijtimoiy voqelik ikki yo’nalishda — sotsial statika yo’nalishida va
sotsial dinamika yo’nalishida ko’rilishi lo’zim. Sotsial statika ijtimoiy
elementlarning o’zaro muvozanatini, mavjudlik qonunlarini o’rganadi. Ijtimoiy
elementlarining o’zaro uyg’unligini, ularning o’zaro muvozanatlashgan tarzda
mavjudligini jamiyatni yaxlit butunlik deb qarashga imkon beradi. Shuning uchun
ham jamiyat alohida o’ziga xos tizim bo’lib, bunda eng muhimi elementlarning
o’zaroaloqasidir. Sotsial statika har qanday jamiyat barqarorlik, muvozanat
holatini, asosiy tartibotni o’rgansa, sotsial dinamika jamiyatdagi o’zgarish,
rivojlanishning izchilligi, birin-ketinligini ochib beradi. Shunday qilib, sotsial
dinamika jamiyatning o’zgarish va rivojlanish holatlarini, ijtimoiy o’zgarishlarning
ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) omillarini ifodalovchi sotsiologik kategoriya
deb qaralishi mumkin. Jamiyatni tashkil etuvchi sotsial guruhlar, individlar,
tabaqalar, qatlamlarning xarakatlarini sotsial dinamikaning sotsial mobillik
(lotincha mobilis-xarakatchan, o’zgaruvchan) va sotsial o’zgarishlar deb ataladigan
ko’rinishlarni ifodalaydi. Sotsial mobillik tushunchasini sotsiologik tadqiqotlar
doirasiga P.Sorokin kiritgan edi. Sotsial mobillik kishilarning muayyan ijtimoiy
guruh va tabaqalardan boshqalariga o’tishlarini (sotsial o’zgarishlar), shuningdek,
ayni bir sotsial tabaqa doirasida mashg’ulotlarning almashtirishini anglatadi.
Sotsial mobillik tushunchasi guruhlar va bir butun jamiyatlar «ochiqligi» yoki

---

«yopiqligi»ni tavsiflash uchun ishlatiladi. Intergeneratsion (avlodlar orasidagi) va
integeneratsion (avlod ichidagi) sotsial mobillik ajratiladi. Sotsial holatning otadan
o’g’liga (kamdan-kam hollarda onadan qiziga) o’tishi generatsion sotsial
mobillikka, sotsial ko’tarilish yoki sotsial pasayish bilan bog’liq, individual
belgilar esa intrageneratsion sotsial mobilikka misol bo’ladi. O’zgarishlar
yo’nalishiga qarab vertikal (ko’tarilish va pasayish) va gorizontal sotsial mobillik
farqlanadi. Sotsial mobillikning empirik ko’rsatkichi bo’lib o’zgaruvchanlik-
mobillik barqarorlik-stabillik indeksi xizmat qiladi. Bu indeks tek Shiralayotgan
guruhdagi mobil va stabil Shaxslar nisbatidan olinadi. Bundan tashqari, mobil
(o’zgaruvchan) Shaxslarning jinsi, ma’lumot darajasi, «aqli rasolik koeffitsienti»,
millati, irqi, turar joyi, sog’-salomatligiga qarab ham sotsial mobil Shaxslarning
miqdoriy ko’rsatkichlari o’rtasidagi korellyatsiya (mos keluvchi) koeffitsientlar
hisoblanishi mumkin. Sotsial mobillikni o’lchashda turli xil imkoniyatlarning
mavjudligi miqdoriy analiz qo’llanishidan kelib chiqadi. Sotsial mobillik darajasini
aniqlash yordamida u yoki bu jamiyatni «an`anaviy», «zamonaviy», «industrial»,
«postindustrial» va hakozolarga bo’lish mumkin.