Soxtakashtandoshlar oilasi

Soxtakashtandoshlar oilasi
Reja:
1.Kelib chiqishi va xususiyatlari
2. Soxtakashtandoshlar oilasiga mansub o’simliklar
3.Soxtakashtaning turlari

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mustаqillikka erishganimizdan so’ng boshqa
soxalar singari ta’lim soxasida ham isloxatlar boshlandi.Ta’lim soxasiga doir bir nechta qonun va qarorlar qabul qilindi. “Talim to’g’risidagi qonun’’(1992 –yil)
,,Kadirlar tayyorlash milliy dasturi’’ (1997-yil) “Oliy ta’lim tizimni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari’’(2017-yil 20-aprel, PQ-29.09-son) shular jumlasidandir. Qabul qilingan qonun va qarorlar jamiyatimizga yetuk va malakali kadirlarni yetkazib berish, hamda fan soxasida ilmiy ishlarni yanada rivojlantrishga undaydi.Xususan 2017-yil 4- sentiyabrda O’zbekiston Respuplikasi prizenti Shavkat Mirziyoyevning Fanlar akademiyasi Botanika insitutiga tashrifi mobaynida qabul qilingan qarorlarni misol qilib aytishimiz mumkin.O’simliklar o’rganish soxasidagi ilmiy tadqiqotlar samaradorligni oshirish, xalqaro standartlarni hisobga olgan holda noyob botanik koleksiyalarni saqalab qolish va undan barqaror foydalanish bo’yicha ixtisoslashgan vazifalarni jadal hal etish, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika insitutning moddiy-texnik bazasini yanada mustaxkamlash maqsadida

SOXTAKASHTANDOSHLAR (HIRROSASTANEAYE) OILASI 
SOXTAKASHTAN (AESCULUS) TURKUMI
Bu oilaning vakillari daraxt o ‘simliklardir. Barglari murakkab 
panjasimon tuzilgan b o iib , doira shaklida joylashadi, yonbargchalari 
y o ‘q. Gullari y igilib, yirik shingil hosil qiladi, ular ikki jinsli, besh 
a ’zoli tipda. Mevasi ko‘sak b o iib , uch pallaga ajraladi. U ru g i yumaloq, 
silliq, yaltiroq, murtagining urug‘pallalari seret. Bu oila uchun 
soxtakashtan (Aesculus hippocastanum L.) ni misol qilib keltiramiz.
Soxtakashtan katta daraxt, bo‘yi 25-30 m, diametri 1 m keladi. U 
nihoyatda chiroyli o ‘simlik. Sershox, shoxlari va novdalari yo‘g ‘on 
shox-shabbasi qalin piramida shaklida, kurtaklari yirik va chidamli. Barg 
bandining uzunligi 20 sm ga yetadi, unda 5-7 ta teskari tuxumsimon 
yirik bargchalar bo iad i. Soxtakashtan aprel-may oyida gullaydi. 
Gulbarglari oq, lekin tubida avval sariq, so‘ng pushti rangli dog‘ paydo 
b o ia d i. Mevasi oktabr oyida yetiladi, u tikanli, yumaloq b o iib , yirik, 
to ‘q jigarrang, yaltiroq bitta u ru g i boiadi. Kuzda yig‘ib olingan 
u ru g ia ri bahorda sepilsa, 20-25 kunda unib chiqadi.
Bu daraxt Bolqon va Qrim yarim orollarida o ‘sadigan eng chiroyli 
daraxt o‘simliklardan biri hisoblanadi. MDH ning Yevropa qismida 
Rossiyaning M oskva va Sankt-Peterburg shaharlari atrofida ekiladi, 
lekin bu yerlarda sovuqdan zararlanadi. Soxtakashtan soyasevar 
o‘simlik. U unumdor nam tuproqli yerlarda yaxshi o‘sib rivojlanadi. 
Havoning issiq va quruq kelishi unga yomon ta’sir etadi. Bunday 
sharoitda yozning o ‘rtalariga kelib barglari sarg‘ayib, qurib qoladi. 
To‘nkasidan k o ‘karadi, ildizidan bachkilaydi. Uni qalamchadan 
ko‘paytirish ham mumkin.
Soxtakashtanning yana bir necha turlari bo‘lib, ular quyidagilardir: 
Aesculus glabra Willd., Aesculus ostandra Marsh., Aesculus pavia 
L. Aesculus lutea Wang., Aesculus carnea Hayne. Ulaming hammasi 
Shimoliy Amerikada o ‘sadi. Birinchi turning kurtagi yelimsiz, gullari 
sariq bo‘lib, kichik to ‘pgul hosil qiladi. Mevasi tikansiz, o ‘zi sovuqqa 
chidamli. Ikkinchi turining guli yirik uchinchi tur buta yoki kichik 
daraxt bo‘lib, guli qizil. Barcha turlari nihoyatda xushmanzara bo‘lishi 
bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ko‘kalamzorlashtirish ishlarida ular 
katta ahamiyatga ega. Soxtakashtanning barcha turlarini shahar 
ko‘chalariga ekish tavsiya qilinadi. Toshkent shahri ko‘chalarida, 
parklarida soxtakashtan ko‘plab o‘stiriladi.
Oq tut (Morus alba L.)> Ushbu tut turi tabiiy ravishda Xitoy, 
Yaponiya Hindiston va Markaziy Osiyo, Kavkazda keng tarqalgan va 
madaniylashtirilgaiy Balandligi 15 metrgacha b o iib , tana diametri 80 
sm gacha yetadi. 250 yilgacha yashashi aniqlangan. Katta yoshli daraxt 
tanasi po‘stlog‘i qalin darz ketgan va kul rangda. Yangi novdalari kul 
rang-yashil yoki qizgish-kulrang b o iib egiluvchanligi yuqori. Barglari 
turlicha shakllarda: oddiy, tuxumsimon, chekkalari tishli va hokazo.
Oq tut aprel may oyida barglar paydo b o iish i bilan bir paytda 
gullaydi. Gullari mayda, ko‘rimsiz, mevalari shirin, iste’molga yaroqli 
iyun-iyul oylarida pishib yetiladi. U rugiari mayda, dumaloq och kul 
rang-sariq rangda, diametri 2 mm atrofida. Unish darajasi 50-60%.
Oq tut qalamchalari bilan yaxshi ko‘payadi. Oq tut uzoq o ‘tmishda 
Markaziy Osiyo va Kavkaz aholisi tomonidan madaniylashtirilgan, 
ayniqsa, uning marvarid tut nomi bilan xalq seleksiyasi mahsuli b o ig an
navi ko‘plab ekiladi. Tut mevasi quritilgan holda ham iste’mol qilinadi, 
uning tarkibida S vitamini mavjuddir. Oq tut barglari asosan pilla qurtini 
boqishda ozuqa manbai b o iib xizmat qiladi, o ‘rmon melioratsiyasida 
ham foydalaniladi. Har yili hosil beradi, bitta daraxtdan 20-50 kg meva 
terish mumkin.
Qora tut (Morus nigra L.) Qora tut oq tutga nisbatan kam 
tarqalgan, asosan Eron, Markaziy Osiyo va Kavkazda o ‘stiriladi. Uning 
barglari ipak qurti uchun kam ishlatiladi. Daraxti 10-15 m balandlikda 
b o iib morfologik belgilariga k o ‘ra oq tutdan deyarli farq qilmaydi. 
Mevalari iyun-iyul oylarida pishib yetiladi, to‘q qizil, to‘q siyohrangda 
b o iib , nordon - shirin ta’mga egadir. Uning mevalari oq tut mevalariga 
nisbatan qadrlanadi va oziq-ovqat sanoatida va vinochilikda b o ‘yovchi 
modda sifatida ishlatiladi. Qora tutning xalq seleksiyasi mahsuli bo igan

shotut navi aholi tomonidan k o ‘plab ekiladi. Asosan qalamchadan 

qimmatli navlari payvandlash y o ‘li bilan ko‘paytiriladi.
Qizil tut (Morus rubra L.) Ushbu tut turi Shimoliy Amerikadan 
introduksiya qilingan 15 metrgacha b oig an yirik daraxt, tanasi jigarrang 
- kulrang bo‘lib, barglari pilla qurti boqishda ahamiyati pastroqdir. 
Mevalari yirik, iyun-iyulda pishib yetiladi, qizil, och qizil rangda b o iib , 
shirin ta ’mga ega. Markaziy Osiyodan tashqari, Qrim va Kavkazda bog‘ 
va parklarida, ba’zan Ukraina Belorussiya, Boltiq bo‘yi davlatlarida 
uchraydi. Sovuqqa chidamli. Pishiq, zich yog‘ochga egadir.
MAKLYURA (MACLURA) TURKUMI
Bu turkumga Olov rangli maklyura (Maclura aurantiasa Nutt.) 
turi kiradi. Bu tur katta daraxt b o iib , bo‘yi 20 m ga yetadi. Shox- 
shabbasi juda qalin. Po‘stlog‘i qalin, chuqur yorilgan, to ‘q-qo‘ng‘ir 
rangda, novdasi kul va yashil rangda, avval tukli b o iib , so‘ng 
tuksizlanadi. Barglari butun, cheti tekis, yaltiroq, navbat bilan 
joylashadi. Barglar qo‘ltig‘ida o ‘tkir uchli, ingichka b o lim 2 sm 
keladigan tikanlar joylashadi. M aklyura ikki uyli o ‘simlik, gullari ayrim 
jinsli, U aprel-may oylarida gullaydi. Gullari sharsimon to ‘pgul hosil 
qiladi, yashil rangda. Mevasi sentabr-oktabr oylarida yetiladi.
M aklyura yosh vaqtida tez o ‘sadi. Ildizidan bachkilaydi va parxish 
y o li bilan ko‘paytiriladi. U Shimoliy Amerikada tabiiy holda o ‘sadi. 
MDH da Kavkazda, Markaziy Osiyoda, Qrimda, Karpatda, Ukrainaning 
janubiy hududlarida ekiladi. Shimoliy tumanlarda qishki sovuqdan 
zararlanadi. Qurg‘oqchilikka chidamli, yer tanlamaydi va tuproq 
sho‘riga bardosh beradi. Maklyuraning yog‘ochi o‘zakli, o ‘zagi sariq- 
novvoti rangda, og‘ir, qattiq b o iib , yaxshi randalanadi, shuning uchun 
duradgorlikda foydalaniladi. Ildizidan va yog‘ochidan bo‘yoq moddasi 
olinadi. Maklyura ihota o ‘rmonzorlari barpo etish uchun ekiladi. 
Maklyura vatani Shimoliy Amerika boiib, yaxshi sharoitlarda 20 m 
balandlikka ega daraxt b o iib , barglari tekis tuxumsimon shaklda och -
yashil, yaltiroq. Barg qo‘ltig‘i uchli ingichka 2 sm uzunlikda. Ikki uyli 
may-iyun oyida gullaydi, gullari sharsimon gul to'plamidan iborat. 
Mevasi sentabr-oktabr oyida pishib yetiladi. Maklyura mevasi o ‘z 
vatanida pishib yetilgach tilla rang - sariq rangga kiradi, bizning 
sharoitimizda yashil-sariq rangga kiradi. Sharsimon mevasi diametri 10- 
15 sm b o iib , tashqi ko‘rinishi apelsin mevasiga o‘xshab ketadi. Iste’mol 
qilish uchun yaramaydi. U ru g iari bahorda ekilganda yaxshi unib

chiqadi, sovuqqa o ‘rtacha chidamli. Sho‘rlangan yerlarda o‘sishi 

mumkin. Qurg‘oqchilikka chidamliligi o ‘rmon melioratsiyasida va 
ko‘kalamzorlashtirishdaqadrlanadi.
ANJIR (FICUS) TURKUMI
Ushbu turkumga kiruvchi 600 ta turdan eng qimmatlisi oddiy anjir 
(Ficus carica L.) hisoblanadi. Anjir daraxti 3 kattalikdagi daraxt bo'lib, 
yirik bargli, asosan tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan. 
Tabiiy sharoitlarda 3-4 metrgacha, madaniy sharoitlarda 10-12 
metrgacha o‘suvchi daraxt. Mevalari shirin qand moddasiga boy (20%) 
rezavor va quritilgan holda iste’mol qilinadi. Anjir yovvoyi holda 
0 ‘zbekiston janubida, Kopettog‘da, Eron va A fg‘oniston tog'larida 
uchraydi. Hozirgi paytda anjiming ko'plab madaniy navlari yaratilgan. 
Sovuqqa chidamsiz, qattiq sovuqli (-20o) qishlarda o ‘simliklaming yer 
usti shoxlari zararlanib, qurib qoladi, shu sababli bog‘larda o ‘suvchi 
anjir daraxtlarini qishga ko‘mib, o‘rab qo‘yish tavsiya etiladi. Anjimi 
ko‘paytirishning eng oson usuli qalamchalarini ildiz oldirishdir. Buning 
uchun noyabr-dekabr oylarida qalamchalar ona daraxtdan tayyorlanadi 
va qishga quruq transheyalarga ko‘mib qo‘yiladi. K o‘chatlar bir yilda 
doimiy joyiga o ‘tkazish uchun tayyor bo‘ladi.
QOG‘OZLI TUT (VROUSSONETIA) TURKUMI
Bu turkumning vakillari daraxt o ‘simliklardir, ular ikki uyli, ayrim 
jinsli. Barglari navbat bilan joylashadi, oddiy tuzilgan, butun yoki 
bo‘lakli. Gullari bir jinsli, changchi gullari oddiy boshoq, urug‘chi 
gullari sharsimon boshoq hosil qiladi. Mevasi sharsimon to'pm eva 
bo‘lib, har biri alohida uzun bandli danakchadir.
Quyida bu turkumning qog‘ozli tut daraxti (Vroussonetia 
rarurifera L.) turi ustida to ‘xtalib o ‘tamiz.
Qog‘oz daraxtning bo‘yi 20 m ga, diametri 80 sm ga yaqin. Shoxlari 
uzun, kul rang, qattiq, dag‘al, kalta tukli. Kurtaklarining bo‘yi 5 mm, 
ingichka. Barg bandi 4-8 mm, tukli. Barg plastinkasi keng tuxumsimon 
yoki lansetsimon-tuxumsimon, tubi notekis yuraksimon yoki to'm toq, 
uchi o‘tkir yoki to‘mtoq b o ‘lib, bo‘yi 8-15 sm, eni 6-10 sm, butun yoki 
3-5 bo‘lakli. Yuz tomoni yashil, dag‘al tukli, orqa tomoni kul rang, 
baxmal tukli, keyinroq yashil rangga kiradi. Changchi to‘pgullari 3-5 
sm, gulbandi mayin tukli, 1,5 sm. Urug‘chi to ‘pgullari baxmal tukli,

bandining uzunligi 1,5 sm. Danakchasi qizil rangda, bo‘yi 2-2,5 sm 

keladi. Qog‘oz daraxti yorug‘sevar o ‘simlik. U ildizidan bachkilaydi. 
Yaponiyada va X itoyda tarqalgan b o iib , po‘stlog‘ining ichki qavatidan 
oliy navli qog‘oz tayyorlanadi. Xushmanzara daraxt sifatida shaharlarda 
ekiladi, Toshkent sharoitlarida yaxshi o ‘sadi.
SIMARUBADOSHLAR (SIMARUBACEAE) OILASI 
AYLANT YOKI XITOY SHUMTOLI (AILANTUS) TURKUMI
Ushbu oilaga kiruvchi turlar asosan yer sharining tropik mintaqalarida 
keng tarqalgan bo iib, MDH davlatlarida, shu jumladan, 0 ‘zbekistonda uning 
bitta vakili - yuksak aylant yoki Xitoy shumtoli (Ailanthus altissima 
(Mill) - Swingle) introduksiya qilingan. Aylant daraxti qish sovuqlariga 
chidash bersa, qurib qolmasa, u yirik daraxtga aylanadi, 20-30 m 
balandlikkacha o ‘sadi. Barglari patsimon, 41 donagacha bargchalari mavjud, 
boiib, barg bandi 0,2 m gacha boiishi mumkin.
Iyun oyida gullaydi, gullari sariq-yashil to ‘plam ko‘rinishida, 2 
jinsli. Mevasi sentabrda pishib yetiladi va daraxtda bahorgacha 
to‘kilmay turadi. M evasi qanotchali, qanoti o ‘rtasida urug‘ joylashgan 
b o iib , 1 kg mevada 30 ming dona urug‘ boiadi. U rugiari qanotchalari 
bilan birgalikda stratifikatsiya qilinmasdan bahorda ekiladi. Nihollari tez 
o ‘sadi, 3 yili 4 metrgacha o ‘sadi. Gorizontal rivojlangan ildiz tizimi 
hosil qiladi, ular o ‘z navbatida ko‘plab ona o ‘simlik atrofida yangi yosh 
o ‘simliklar rivojlanishini ta ’minlaydi. Aylant vatani Xitoy va Yaponiya- 
dir. 0 ‘zbekistonda XIX asrdan boshlab ekilmoqda,o‘rmon melioratsiya- 
sida keng foydalaniladigan daraxt turi hisoblanadi. Sovuqqa chidamsiz, 
MDHda Kavkaz, Qrim, janubiy Ukraina, Markaziy Osiyoda madaniy 
holda keng tarqalgan, qurg‘oqchilikka, gazga chidamli. 0 ‘rmon melio- 
ratsiyasida jarliklar, qumlar, eroziyaga uchragan yerlami mustah- 
kamlashda katta samara beradi.
BIGNONIYADOSHLAR (BIGNONIACEAE) OILASI
Bu oilaning vakillari daraxt, buta, liana hamda o‘t o‘simliklardir. 
Oila tarkibida 100 ta turkum va 500 ga yaqin tur b o iib, tropik va 
subtropik iqlimli viloyatlarda o ‘sadi, Oilaning katalpa (Satalra) 
turkumi ko‘p tarqalgan. Uning tarkibida 10 ta tur boiib , shundan MDH 
da 5 ta turi ekiladi. Quyida turkumning tavsifli turlari ustida to ‘xtalib 
o ‘tamiz.

Go‘zal katalpa (Satalpa speciosa (Werd.) Engelm.) katta daraxt 

bo‘lib. bo‘yi 30 m, diametri 1,5 m ga yetadi. Tanasi tik o ‘sadi, shox- 
shabbasi piramida shaklda yoki keng. Tanasi va shoxlarining po ‘stlog‘i 
qizil-qo‘ng‘ir, bo‘yiga enli yorilgan. Barglari keng-oval shaklda, goho 
cho‘ziq, bo‘yi 15-30 sm ga yetadi, uchi o ‘tkir, tubi to ‘mtoq, cheti 
tishchali. Yuz tomoni tiniq yashil, tuksiz, orqa tomoni sertuk hidsiz. 
Barg bandi 10-15 sm. Gullari kam gulli ro ‘vak hosil qiladi. Ro‘vaginig 
bo‘yi 20 sm ga yetadi. Ko‘sakchasining uzunligi 45 sm, eni 1,5 sm 
po‘sti juda qalin, urug‘i yumaloq, kalta tukli.
Go‘zal katalpaning yog'ochi oq, yengil, nihoyatda pishiq, namda 
chirimaydi, shu sababli undan shpal va telegraf ustunlari uchun 
foydalaniladi. Katalpa juda chiroyli daraxt, u parklarga va ko‘chalarga 
ko‘p ekiladi. Shimoliy Amerikada Missisipi va Missuri, Ogayo daryolari 
bir-biriga qo‘shiladigan tumanlarda, Tennesi shtatida va Shimoliy 
Arkanzasning g ‘arbiy tumanlarida tarqalgan. 0 ‘zbekistonga X X asr 
boshlarida keltirilgan, shahar parklarida kam uchraydi. Chiroyli daraxt 
bo‘lganidan ko‘kalamzorlashtirishda ko‘p ekiladi.
Katalpaning ikkinchi turi-bignoniya katalpasi (Satalpa bigno- 
nioides Wald.) ham Toshkentda o ‘stiriladi. Bu tur qisman past b o ‘yli va 
sershox, barglari o ‘tkir uchli bo‘lishi, guli maydaligi, meva pallalari 
yupqa bo‘lishi va erta gulga kirishi bilan oldingi turdan farq qiladi. 
Boshqa xususiyatlari bilan go‘zal katalpaga o ‘xshaydi. Bu katalpa ham 
Shimoliy Amerikadan keltirilgan.O‘zbekistonga introduksiya qilinga- 
niga 100 yildan oshdi. Juda manzarali daraxt hisoblanadi.
Chilopsis yoki cho‘l toli (Chilopsis linearis (Gav.)Sweet.) buta 
yoki kichik daraxt bo‘lib, bo‘yi 10 m ga yetadi. Barglari lansetsimon, 
bo‘yi 15-20 sm, tuksiz, ko‘pincha yelimli, kalta bandli. Gullari to ‘pgul 
hosil qiladi, to‘pgullari novdalaming uchida joylashadi, kosachasi tukli, 
gultojisi qizil yoki oq rangda, bo‘yi va eni 3,5 sm gacha. Mevasi ensiz 
ko‘sakcha b o iib , bo‘yi 30 sm, eni 6 mm.
Chilopsis urug‘idan ko‘payadi. Toshkent sharoitlarida yaxshi o ‘sadi, 
lekin qishda shox-shabbasi sovuqdan zararlanadi, so‘ng yana ko‘karadi. 
Shimoliy Amerikada, Janubiy Kalifomiyada va Meksikada tarqalgan. 
Seleksiya va ko‘kalamzorlashtirish ishlarida katta ahamiyatga ega.
Tekoma yoki naychagul (Tesoma-Campsis radicans Lam) 
chirmashib o ‘sadigan buta bo‘lib, b o ‘yi 10 m gacha yetadi. Y o ‘g ‘on 
poyalaridan yer yuziga ildiz chiqarib, ular yordamida g ‘adir-budur 
joylarga, yoriq-teshiklarga yopishib o ‘sadi. Barglari patsimon, 9-11 
bargchali boMadi. Ular ellipssimon-tuxumsimon bo‘lib, bo‘yi 6 sm, uchi

o ‘tkir, cheti tishchali, bandi kalta. Chetki gullari novvoti, ichki gullari 

esa qizil rangda, naychasimon, bo‘yi 9 sm, eni 5 sm. Ko‘sakchasi 
silindrsimon, cho‘ziq, b o ‘yi 12 sm bo‘lib, qanotchali. Urug‘i ham 
qanotchali, yassi, qo‘ng‘ir rangda, bo‘yi 15 mm.
Tekoma ildizidan bachkilaydi va urug‘idan ko‘payadi. Qurg‘oq- 
chilikka va issiqqa chidamli. U Shimoliy Amerikada tarqalgan. 
0 ‘zbekistonga 100 yil ilgari keltirilgan. Ko‘kalamzorlashtirish uchun 
ekish tavsiya qilinadi.
Chirmashib o‘suvchi bignoniya (Bignonia cepreolata L.) 
jingalak barglari yordamida katta daraxtlarga chirmashib o ‘sadi va 20 m 
gacha k o ‘tariladi. Barglari qalin po‘stli, oval-cho‘ziq, lansetsimon, bo‘yi
15 sm gacha, uchi to‘mtoq, tubi yuraksimon, butun bo‘lib, yashil rangda. 
G ullar soyabonchasi naychasimon, bandi kalta. Ular gulbandda 
beshtadan b o iib joylashadi, b o ‘yi 4 sm, gultojisi qizil-novvoti rangda, 
b o ‘yi 5 sm gacha, b o iak lari yumaloq boiib, naychadan 4 marta kalta. 
Mevasining bo‘yi 17 sm, yonidan ezik, eni 2 sm b o iad i. Bu o'simlik 
Shimoliy Amerikada, Virginiya, Janubiy Illinoys, Florida shtatlarida 
tarqalgan, u ushbu hududlardagi nam o ‘rmonzorlarda o ‘sadi.
QORAQATDOSHLAR (SAXIFRAGACEAE) OILASI
Bu oilaga buta o ‘simliklar kiradi. Ulaming bargi navbat bilan yoki 
doira shaklida joylashadi. Gullari ikki jinsli, to‘g ‘ri, besh a’zoli, quyi 
tugunchali. Ayrim turlarining mevasi sershira rezavor meva, boshqa 
turlariniki esa k o ‘sak meva tipida bo‘ladi. Oiladagi ayrim turlari rezavor 
mevali o ‘simlik sifatida ekiladi. Chiroyli gulli turlari esa joylami 
ko‘kalamzorlashtirish, jumladan, yashil to ‘siqlar yaratish uchun ekiladi. 
Ba’zi turlari o ‘rmonshunoslikda ahamiyatga ega.
QORAQAT (RIBES) TURKUMI
Bu turkumga butalar kiradi. Ulaming bargi navbat bilan joylashadi, 
plastinkasi 3-5 b o ‘lakli. Gullari ikki jinsli bo‘lib, uzun bandli 
shingilchada to ‘plangan. Mevasi ko‘p urug‘li, ho‘l rezavor meva, uchki 
qismida qurib qolgan gulqo‘rg‘oni saqlanadi. Qoraqat urug‘idan yaxshi 
ko‘payadi, qalamchadan va parxish y o ‘li bilan ham ko‘paytiriladi. 
Turkumning madaniy shakllari nihoyatda ko‘p bo‘lib, ular mevasi uchun

ko‘p ekiladi. Y ow oyi holda o ‘sadiganlari orasida shunday shakllari 

borki, ulaming mevasini iste’mol qilish mumkin, shuning uchun ularni 
ham madaniy turlar qatoriga kiritish va ekish zarur. Ayrim turlari 
manzarali o ‘simlik sifatida ekiladi.
Bu turkumda 100 dan ortiq tur bo‘lib, ayrim turlari haqida qisqa 
m a’lumot beramiz.
Yanchevskiy qoraqati (Ribes Jancevskii Pojark.) Kichik butacha. 
Novdalari sariq-tilla rangda, qisman tukli yoki tuksiz. Barglari yirik, 
yaltiroq bo‘lib, bo‘yi eniga teng. Eng yirik barglarining bo‘yi 14 sm ga 
yetadi. Ular 3-5 bo‘lakli bo‘lib, uchi o ‘tkir, cheti o'tkir tishchali. G ullari 
yirik, 1,0-1,2 mm, oq-pushti, yig‘ilib shingilcha hosil qiladi. R ezavor 
mevasi 1,0-1,5 sm ga yaqin, qora rangda.
Bu butacha tog‘ daryolari vodiysida o ‘sadi, dengiz sathidan 2590- 
2800 m gacha balandliklarda uchraydi. Qoraqat Qirg‘iziston va 
Tojikistondagi tog‘li hududlarda tarqalgan.
Tillarang qoraqat (Ribes aureum Pursh.) bo‘yi 2 m li buta. Y osh 
novdasi qizg‘ish rangda. Uning uch bo‘lakli mayda barglari navbat bilan 
joylashadi. Gullari sariq, to‘pgullari shingilcha holida tik joylashadi, ular 
xushbo‘y bo‘ladi, may oyida gullaydi. Mevasi sharsimon yoki bir oz 
cho‘ziq shaklda bo‘lib, avgust oyida yetiladi. Ayrim tuplarining m evasi 
qora, qizil-qo‘ng‘ir yoki sariq rangda, yeyiladi.
Qoraqat Shimoliy Amerikanipg g ‘arbidagi tog‘li hududlarida 
tarqalgan. MDH ning Yevropa qismida, G ‘arbiy Sibirda va M arkaziy 
Osiyoda ekiladi. Barglari va tilla rang gullari chiroyliligi uchun u k o ‘p 
ekiladi. Bundan tashqari, ihota o ‘rmon qatorlari barpo qilinadi. Q oraqat 
sovuqqa, qurg‘oqchilikka chidamli, barglarini to‘kmaydi va yosh 
novdalarini sovuq urmaydi. U yorug‘sevar bo‘ladi, biroq soya jo y d a 
ham o‘sa oladi. Shuning uchun daraxtlar tagida ham o ‘saveradi. Y er 
tanlamaydi, unumdor va unumsiz, sho‘rtob yerlarda o ‘sa oladi.
Qoraqat urug‘dan, vegetativ yo‘l bilan qalamchadan, ildizpoyasidan 
va parxish y o ii bilan ko‘payadi. U rug‘i nihoyatda mayda b o ‘ladi. 
Sepishdan oldin uch kun davomida stratifikatsiya qilish zarur. Uni ihota 
o ‘rmon qatorlarida, tuproqni yomg‘ir suvlari yuvib ketishdan saqlash 
maqsadida ko‘p ekish kerak. 0 ‘rmon qatorlari atrofiga ekilsa, m evasi 
ham yaxshi yetiladi, uni yig‘ib olish mumkin. Bu turkumning yana 
Ribes nigrum L., Ribes vulgare Lam., Ribes rubrum L. va R ibes 
alpinum L. nomli turlari bor.

FILADELFUS YOKI SOXTA JASMIN (PHILADELPHIA)

TURKUMI
Filadelfus (Chubushnik) yoki soxta jasmin (Philadelphia)
turkumiga kiruvchi o ‘simliklar manzarali hisoblanadi. Bu o‘simliklar 
gullari juda chiroyli, yirik, xushbo‘y. Barglari doira shaklida joylashadi, 
cheti oddiy tishchali. Gullari shingilcha hosil qiladi, oq rangda. Mevasi 
yorilib ketadigan quruq k o ‘sakdan iborat, ichida u ru g i ko‘p boiadi. Bu 
buta parklarga ekiladi. H ar qanday noqulay sharoitda ham o ‘sa oladi. U 
qishki va yozgi qalamchalaridan ko‘payadi. Turkumning 40 ga yaqin 
turi va 20 dan ortiq shakllari bor. Ular ichida eng ko‘p tarqalgani oddiy 
filadelfus (Rhiladelphus sogopagius L.) hisoblanadi. U Kichik 
Osiyoda va Kavkazda yovvoyi holda o ‘sadi.Kavkaz togiarida kavkaz 
filadelfusi (Philadelphia caucasicus Kochne.) tabiiy holda keng 
tarqalgan.
Uning barcha tur va shakllari respublika sharoitida yaxshi o ‘sadi. 
Turli kasalliklarga va hasharotlar ta’siriga chidamli. Ular nihoyatda 
xushmanzara buta b o ig a n i uchun ko‘kalamzorlashtirish maqsadida 
tarqatilmoqda.
KRIJOVNIK (GROSSULARIA) TURKUMI
Bu turkumga kichik buta o ‘simliklar kiradi. Novdalari yirik-mayda 
tikanlar bilan qoplangan, ular 5-7 tadan bo iib , novda bo‘g ‘imlarida 
to ‘da-to‘da joylashadi. Barglari mayda, boiakli, yashil. Gullari yakka- 
yakka yoki 1-30 tadan y ig ilib , shingilcha hosil qiladi. Ular ikki jinsli, 
hasharotlar yordamida changlanadi. Mevasi har xil rangda, tukli yoki 
tuksiz, silliq h o i meva. Turkumda 50 ga yaqin tur bor. Ular Shimoliy 
Amerikada, Yevropada, Osiyoda va Shimoliy Afrikada tarqalgan. MDH 
florasida uch turi uchraydi. Quyida ayrim turlari ustida to ‘xtalib o ‘tamiz
Yaponlarning soxta kashtanlari - bu daraxtlar, ular haqida o'ylash uchun siz boshingizni juda ko'tarishingiz yoki bir necha metr uzoqlashishingiz kerak. 30 metr balandligi bilan biz Osiyodagi mo''tadil mintaqalarda uchratadigan eng balandlardan biri.
Lekin men sevadigan ajoyib o'simliklar nima ekanligini bilmayman. Agar siz ularni ko'rishni yaxshi ko'rsangiz va iqlimi juda iliq bo'lmagan hududda katta bog 'qurish baxtiga muyassar bo'lsangiz, Soxta yapon kashtanini uchratishga jur'at eting.
Kelib chiqishi va xususiyatlari

Bizning qahramonimiz Yaponiyada yashovchi bargli daraxtdir, lekin u tanishtirilgandan keyin Xitoyda ham tabiiylashtirildi. Uning ilmiy nomi Aesculus turbinata, lekin u ko'proq yolg'on yapon kashtanasi sifatida tanilgan. U balandligi 30 metrgacha, keng soyaboni 4-5 metrgacha o'sadi.
Uning barglari 15-35 dan 5-15 sm gacha va 5-7 varaqalardan iborat bo'lib, pastki qismi biroz glaucous, yashil rangga ega, faqat kuzda tushishdan oldin sarg'aygan payt. Bahorda unib chiqqan gullar xira sarg'ish yoki oq rangli qizil dog'lar bilan yaltiroq yoki pufakchali gulzorlarga birlashtirilgan. Meva 2,5-5 sm diametrli to'q jigarrang kapsuldir, uning ichida 2-3 sm qizil-jigarrang urug 'bor.

Agar siz nusxasini olishga jur'at etsangiz, uni quyidagi parvarish bilan ta'minlashingizni maslahat beramiz:

•