Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

Sudlov tizimining 
mustamlaka 
manfaatlariga 
moslashtirilishi

---

tartiblarga asoslangan sudlar faoliyati cheklanib, ular ustidan kuchli nazorat 
o ‘m atildi. Bu o ‘zgarishlar bosqichm a-bosqich, m ahalliy aholining noroziligi- 
ni keskinlashtirm agan holda o'zgartirib borildi. B undan tashqari shu yoM bi­
lan podsho hukum ati vakillari k o ‘plab m ahalliy aholi o ‘rtasidagi o ‘zaro janjal 
va kelishm ovchiliklarga aralashishdan o ‘zini saqlashga harakat qildi.
Sud tizim ida am alga oshirilgan siyosatda qozi va biy sudlari oxir-oqibat 
tugatilishi ham da ungacha faqat kichik k o ‘rinishdagi sud ishlarini, ya’ni aso­
san, oilaviy mojarolar, kishilar o ‘rtasida janjal va kelishm ovchiliklam i k o ‘rib 
turishi m aqsad qilib olingan edi. 1867-yilgi «Nizom» loyihasi b o ‘yicha 
oMkada qozilar va biy sudlari, uyezd sudlari, muvaqqat harbiy-sudlov komis- 
siyalari, viloyat boshqaruvining sud bo Mini lari va general-gubem atorlik De- 
vonining sudlov boMimi tashkil qilindi.
Sud ishlarida m ahalliy aholining oMroq qismi uchun 
qozi sudlari, k o ‘chmanchi aholisi uchun esa biy sudlari, 
volost boshliqlari, qishloq oqsoqollari, ovul boshliqlari 
va ularning yordam chilari aholi tom onidan uch yil m uddatga saylangan.
Rossiya imperiyasi yerlik aholiga o ‘z ta ’sirini kuchaytirish uchun 1866- 
yil Toshkentda m ahkam a jo riy qiladi. U ning tarkibiga m ahalliy aholi vakil­
laridan saylangan qozi va 7 nafar a ’lam kirgan. M ahkam a a ’zolari podsho 
hukum atining oMkadagi ishonchli va sadoqatli yordam chilari hisoblangan.
Qozi sudlarining vakolatlariga da’vo hajm i 100 rubldan oshmaydigan 
jinoyat va fuqarolik ishlarini k o ‘rib chiqish kirgan. Y irik da’volar esa qozilar 
va biylar qum ltoyida k o ‘rib chiqilgan. Bu yigMlishlar xalq sudyalari qurultoyi 
deb atalgan. Bular da’vo hajmi 1000 rubldan oshmaydigan jinoyat va fuqaro­
lik ishlarini hal qiluvchi ikkinchi bosqich sudlari edi. Qozi sudi, xalq sudlari, 
y a ’ni birinchi bosqich sudi tom onidan qonunga x ilo f qaror qabul qilingan 
taqdirda shikoyat qiluvchi keyingi bosqichga m urojaat qilgan. Uchinchi bos­
qich sudlari bu turli volostlar va uyezdlar aholisi o ‘rtasida yuzaga kelgan 
bahsli ishlam i hal qiluvchi xalq sudyalarining favqulodda qumltoylari hisob­
langan. Q ozilar aholining soniga qarab belgilangan. Toshkent shahrida to ‘rt 
dahaning har birida bittadan to ‘rtta qozi, Sam arqand shahrida ikkita qozi, 
volostlarda bittadan qozi boMgan.