Спорт машғулотининг назарий асослари

Машқ юкламанинг ҳажми ва шиддати
Ҳажм - юклама таъсирининг давомийлиги ва айрим ёки кўпгина машқ, машғулот, давр, босқич, давра кабилар вақтида бажарилган ишларнинг умумий миқдори.
Шиддати - машқнинг ҳар бир ҳолатига (тезлик, такрорлаш миқ-дори ва ҳ.к.) юк таъсирининг кучланиши ва кучининг катта-лиги.
Юклама спортчи танасига таъсир этиши фақат ташқи омилларга (ҳажми ва жадаллик) танадаги вегетатив (ҳаётийликни таъминловчи тизим) силжишларгагина эмас, балки бажарилаётган машқларнинг руҳий (хусусан сезги) таранглиги ва муқобиллашти-рувчи мураккаблигига ҳам боғлиқдир.
Амалиётда юкнинг мураккаблигини баҳоловчи бир неча усуллардан фойдаланилади.
Спорт гимнастикаси - акробатика ва снаряддаги элементлар муқобиллаштирувчи мураккаблигига кўра (“А”,“Б”,“С”,“Д”) гуруҳ-ларга бўлинади.
Кураш - кураш усуллари уларни ўтказиш мураккаблигига кўра турли миқдор баллари билан баҳоланади.


Юкламалар орасидаги дам олишнинг аҳамияти
Маълумки, машқ жараёни дам олишни ўз ичига олади. Дам олиш ўз қонуниятларига кўра амалга оширилсагина машқнинг ташкилий таркибий қисми бўлиб қолади. Ўта қисқа ёки узоқ муддатли дам олиш машқ таркибига путур етказади, унинг асосий таркибидан ортиқча машқ қилганлик ёки етарли машқ қилмаслик сабабига айланиб қолади. Мана шундан спорт машқидаги дам олишини тартиблаш (юк ва дам олишни ниҳоятда мувофиқ-лаштириш) муаммоси юзага келади.
Машқ жараёнидаги дам олиш қуйидаги икки асосий вазифани бажаради:
1-машқ юкларидан кейин иш қобилиятини таъминлашга ёрдам беради.
2-юклама самарасини яхшилаш (энг маъқул варианти) воситаларидан бири бўлиб хизмат қилади.
Машқлар орасидаги дам олиш вақтини камайтириб ёки кўпайтириб юк умумий (кумулятив) самарасини кўпайтириш ёки камайтириш мумкин.
Дам олишнинг тикланиш фазаси оралиғи машғулотлар ораси-даги дам олиш ҳар доим эртароқ тугаши лозим, яъни суперкомпенсация фазасидан кейин бошланадиган қайта (редукция) фазаси бошланмай туриб.
Тикланиш жараёнларининг давомийлиги кўпинча машғу-лотлар йўналишига боғлиқ бўлади.
Спортчи тезлик йўналишидаги, шунингдек муқобиллаш-тирувчи қобилият, тезлик-куч сифати, техник, маҳоратни оширувчи машғулотлардан кейин тезроқ тикланади.
Одатда бундай йўналишдаги катта юкламали машғулотлардан кейин тикланиш 2-3 кунда якунланади.
Машғулотлар чидамлиликка йўналтирилган бўлса, спортчи танасида муҳим силжишларни юзага келтиради ва шунинг учун тикланиш жараёни секинроқ 5-7 кунда рўй беради.
Тикланиш жарёнлари тезлиги машғулотнинг кўплиги ва спортчи маҳорати даражасига ҳам боғлиқ. Юқори ихтисослиги спортчида тикланиш II ва III разряддагига қараганда 1,5-3 марта тезроқ якунланади.
Тикланиш жараёнларининг давомийлигига спортчи танаси-нинг шахсий хусусиятлари ва юкламанинг умумий катталиги ҳам таъсир қилади.
Спортда жаҳон миқёсида эришилаётган ютуқлар машқ жараёни услуби ва мазмунини ўзгартириш заруратини вазифа қилиб қўймоқда ва биринчи навбатда машқ юкининг ҳам ҳажмини, ҳам жадаллигини ошириш кўзда тутилади.
Машқ юкламанинг ўсиши, тикланишининг замонавий воситаларини тадбиқ этилиши спортчиларнинг мослашиш имкониятларини ошишига, улар янада юқори спорт ютуқларига эришишга ёрдам беради. 20-25 йил илгари ёш спортчилар имкониятига тўғри келмайдиган ҳолат ҳозирги пайтда меъёр бўлиб қолди. Турли асосий йўналишдаги юкларни тўғри мувофиқ-лаштириб ва кетма-кет қўллаб, тикланишнинг катталиги ва вақтини ўзаро келиштириб кунига икки ва уч марта машқ қилиш имконияти туғилади.