Sportning roli

Ключевие слова: школа, географическая концепция, интеграция, естественные науки, географическая оболочка, мышление, знание, совершенствование, учащиеся, урок, метод, инструмент, экологическая культура, умение, умение, природа, социум, среда, человек и природа.
Annotation In this article, the didactic conditions for the formation of geographical concepts among students in school education, the improvement of students' natural content knowledge in the teaching of geography, the creation of problem situations, general culture, the appropriate development of teaching methods, ways, opportunities and tools, the analysis of facts by students in the teaching of geography, events and processes to create a mechanism of links in learning, conscious assimilation of the educational material by applying previously acquired knowledge, skills, skills and competences in natural sciences in new situations, instilling in students the first ideas about the geographical shell, the educational content of natural sciences, the relationship between man and nature, and the use of educational technologies are described.
Keywords: school, geographical concept, integration, natural sciences, geographical shell, thinking, knowledge, improvement, students, lesson, method, tool, environmental culture, skill, skill, nature, society environment, human and nature.
Ta’lim jarayonini tashkil qilishda biz hozirgi rivojlanish darajasiga emas, balki proksimal rivojlanish zonasiga e’tibor qaratamiz. Hozirga qadar an’anaviy maktabda geografiyani o‘qitish o‘quvchilarga asosan o‘quvchining aqliy faoliyatining allaqachon rivojlangan shakllari-idrok, xotira va vizual-majoziy fikrlash shakllariga yo‘naltirilgan empirik bilimlarni berishga qaratilgan. Bunday trening aqliy rivojlanishning o‘tgan bosqichlarini birlashtiradi, mavjudlik tamoyiliga asoslanadi.
D.B.Elkonin va V.V.Davydov konsepsiyasiga asoslangan rivojlantiruvchi ta’lim tizimi maktab o‘quvchilarida nazariy fikrlashni shakllantirishga (tahlil qilish, rejalashtirish, tadqiqot ishlarini olib borish va reflektsiv baholash harakatlari) qaratilgan. Ta’lim jarayonini faoliyatga asoslangan holda tashkil etishni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, o‘quv tizimining umumiy usullarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilganligiga qaramay, o‘quvchilarning motivatsiyasi asosan bilimlarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘lib, umumiy usullarni o‘zlashtirish “Yon mahsulot” vazifasini bajaradi. Maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyati. O‘quvchilarning ham, o‘quvchilarning ham ong-predmet-markazliligi umumiy usullarni o‘zlashtirishning maqsadli jarayoniga to‘sqinlik qiladi.
Maktab o‘quvchilarining biz ishlab chiqqan ta’lim faoliyatini shakllantirish jarayonining didaktik modeli an’anaviy ravishda o‘qitishdan mazmun jihatidan tubdan farq qiladi, bu geografik materiallarning mazmunini o‘zlashtirish bilan bir qatorda, o‘qitishni assimilyatsiya qilish usullari o‘zlashtiriladi. Shu munosabat bilan ta’lim mazmuniga biz “o‘quv faoliyati” tushunchasining mazmunini ham kiritdik. [1;48-b.].
Ushbu tushunchani maktab o‘quvchilarida shakllantirish jarayoni geografik bilimlarni o‘zlashtirish bilan bir vaqtda davom etadi. Ushbu ishning eng muhim yo‘nalishi o‘quvchilarning o‘quv faoliyatining tarkibiy elementlarini o‘zlashtirganda motivatsion sohasiga maqsadli ta’sir qilishidir, ya’ni maqsadni belgilash, rejalashtirish, rejalashtirishni amalga oshirish, o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini baholash bo‘yicha tarbiyaviy harakatlar.
Maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyatini shakllantirishning texnologik jihati didaktik metodlar majmuasini, mantiqiy va evristik retseptlarni hamda darslarning texnologik xaritalarini o‘z ichiga oladi. Mantiqiy-evristik retseptlar maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyati shakllanishining ketma-ketligini belgilaydi. [2;102-b.].
Umumiy usullarni o‘zlashtirishni ta’minlash uchun turli xil texnikalardan foydalanish, metodlarni kiritish va o‘zlashtirish uchun maqbul bo‘lgan vaqt va joyni tarkibida o‘rganish. O‘qitish jarayonining mantig‘ini ochib beradigan va o‘qituvchining o‘qitish faoliyatini tashkil etadigan texnologik xaritalar ta’limni rivojlantirish muammolarini hal qilishga yordam beradi [3;11-b.].
Maktabda o‘qitish tushunchalar tizimini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, ta’limni rivojlantirishning muhim jihati ta’lim faoliyati shakllanishini ta’minlaydigan kontseptual apparatni qurishdir. Ilmiy va nazariy konsepsiyalarning tuzilishi an’anaviy o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan chiziqli usuldan tubdan farq qiladi, chunki o‘qitish muayyan faktlar va hodisalarni ko‘rib chiqishdan keyingi ta’limning yakuniy bosqichida ularni umumlashtirishgacha. Geografik tushunchalarni shakllantirish jarayoni, D.B.Elkotsha-V texnologiyasiga muvofiq: V.Davydova, umumiy kontseptsiya, masalan, "tabiiy kompleks" joylashgan markazdan spiral harakat sifatida qurilgan. Yagona tushunchalarning tuzilishi ochilgan periferiya, “Litosfera”, “Atmosfera”, “Gidrosfera”, “Biosfera” tabiiy komplektsi qanday tarkibiy qismlardan iborat. Bu erda ular ma’lum tushunchalar bilan boyitilgan va konkretlashtirilgan.
Kursning kontseptual apparati biz “Tabiiy kompleks” mavhum tushunchasidan konkret “Geografik qobiq”ga ko‘tarilish printsipi asosida qurilgan fundamental, asosiy, konkretlashtiruvchi tushunchalarning murakkab dinamik va ierarxik jihatdan bo‘ysunuvchi tizimi deb hisoblaymiz.
Ta’lim faoliyatining shakllangan tarkibiy qismlari ta’limning har bir tarkibiy qismining rivojlanishini kuzatish asosida aniqlandi, bu uch darajani ajratishga imkon berdi: past, o‘rta, yuqori. Kuzatish shuni ko‘rsatdiki, ta’lim faoliyati shakllanish jarayoni notekis: barcha tarkibiy qismlarda hosil bo‘lgan darajalar har xil o‘quvchilar uchun farq qiladi, ammo bu jarayonning bosqichma-bosqich rivojlanish tendentsiyasi mavjud [4].
Eksperimental texnologiya samaradorligining ko‘rsatkichi bu ijodiy fikrlashni rivojlantirishdir. A.Z.Raximov usuli bo‘yicha test sinovlari natijasida olingan natijalar eksperimental o‘qitish samaradorligini tasdiqladi. O‘quvchilarning yutuq darajalari B.Bloom tizimi bo‘yicha aniqlandi. Test topshiriqlarini bajarish natijalarini qayta ishlash o‘quv topshiriqlarini to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar sonining o‘quvchining erishgan intellekt darajasiga bog‘liqligini aniqlashga imkon berdi. O‘qituvchining bahosi va o‘quvchining o‘zini o‘zi baholashi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik koyeffitsientini aniqlash miqdoriy ko‘rsatkichlar yordamida maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyatini shakllantirish to‘g‘risidagi xulosani tasdiqlashga imkon berdi.
Maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyatini shakllantirish bo‘yicha yondashuvlarimiz samaradorligini tasdiqlagan eksperimental sinovlar biz tomonidan ishlab chiqilgan geografik ta’lim jarayonining didaktik modelini o‘qitish amaliyotiga joriy etishga imkon berdi. Ushbu modelning asosiy nazariy tomoni-bu ilmiy va nazariy tushunchalar tizimiga asoslangan ta’lim mazmuni. Bunday tarkib bilimlar yig‘indisini olish uchun emas, avvalambor o‘quvchilarning ta’lim faoliyati uchun qobiliyatlarini shakllantirish, ularga o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘zlarini takomillashtirishni amalga oshirishga imkon berish uchun zarurdir [5;6-b.].
Hozirgi kunda ro‘y berayotgan yangi ta’lim tizimining shakllanishi pedagogik nazariya va amaliyotda, ayniqsa o‘qitishda sezilarli o‘zgarishlar bilan birga keladi. Bugungi kunda ta’lim sohasida e’lon qilingan o‘zgaruvchanlik printsipi nazariy o‘qituvchilar va amaliyotchilarga pedagogik jarayonni tanlash va loyihalashtirish imkoniyatlarini keng modellarda taqdim etadi. Turli xil kontent variantlarini ishlab chiqishdan iborat ta’lim taraqqiyoti psixologiya fanining yutuqlari bilan faol amalga oshiriladi; yangi texnologiyalarni nazariy asoslashda zamonaviy didaktika imkoniyatlaridan foydalanish tadqiqotchilar va amaliyotchilarning mavjud va bashorat qilinadigan pedagogik tizimni o‘rganishdagi ishlarini faollashtiradi.
Mavjud ta’lim tizimini takomillashtirish va o‘quv jarayonini ratsionalizatsiya qilish muammosini o‘rganishda biz shaxsiyatni rivojlantirish g‘oyalarini ishlab chiqishga e’tibor qaratdik. Maktab ta’limini shu asosda qayta qurish rivojlantiruvchi ta’limga o‘tish bilan bog‘liq bo‘lib, uning markaziy vazifasi ta’lim faoliyatini shakllantirishdir [6;8-b.].
Rivojlantiruvchi ta’lim va an’anaviy ta’lim o‘rtasidagi tub farq maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatini tashkil etish xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, bu ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishning yashirin zaxiralaridan o‘quv jarayonida foydalanishga imkon beradi. Mavjud amaliyot deyarli o‘qituvchining ushbu yo‘nalishdagi maqsadli, tizimli ishini ta’minlamaydi va agar u (ta’lim faoliyati) o‘quv jarayonida rivojlansa, unda, qoida tariqasida, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi [6;124-b.].
O‘quv va ta’lim faoliyatini rivojlantirish muammolarini hal qilishda maktab o‘quvchilarining aqliy rivojlanishining muhim zaxirasi mavjud bo‘lib, u shundan iboratki, predmetli bilimlarni (geografiya, biologiya va boshqalarni) o‘zlashtirishda o‘quvchi bir vaqtning o‘zida o‘zining ta’lim-tarbiyasini tashkil qilishi kerak [32;78-b.]. Ushbu bilimlarni o‘zlashtirish uchun faoliyat yani o‘quvchining shakllanayotgan (tarbiyaviy) faoliyatga mos keladigan faoliyatiga qo‘shilishi haqidagi nazariy talab va uning ta’lim jarayonidagi faoliyati xususiyati o‘rtasida yuzaga keladigan ziddiyatni hal qilish uchun biz tarkib topishning mazmuni va texnologik tomonini ishlab chiqdik.
Umumta’lim maktablarida geografiyani o‘qitish jarayonida maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyati. Ushbu muammoni echishni darsliklarning tarkibini aniqlash va mazmunini aniqlashtirishdan boshladik. Geografiya ta’limi rivojlantiruvchi ta’limni ta’minlaydigan faoliyat [7].
Ma’lumki, ta’lim faoliyatida bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir nechta tarkibiy qismlar ajratiladi: motivatsion , indikativ tarkibli, operativ, baholovchi, shu jumladan maqsadni belgilash, tarbiyaviy harakatlar, nazorat qilish harakatlari va baholash harakatlari [8;4-b.].
Adabiy manbalarni tahlil qilish geografiyani o‘rganish jarayonida maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyati tuzilishi to‘g‘risida g‘oyani ishlab chiqishga imkon berdi, bu biz ta’lim harakatlarini ikki darajali jarayon deb hisoblashimiz bilan farq qiladi, shu jumladan:
o‘qitish o‘zi, ta’lim muammolarini hal qilish bilan bog‘liq (bizning holatimizda geografik);
o‘zlarining ta’lim faoliyatini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan ta’lim harakatlarini o‘zlashtirish [9;27-28-b.].
Bizning tadqiqotimiz shuni ko‘rsatdiki, maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyatini shakllantirish uchun o‘quv jarayonini unda mavjud bo‘lgan tarkibiy qismlarga muvofiq qurish kerak: maqsad va rejalashtirish harakatlarini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘nalish-motivatsiya. O‘qitishning o‘zi va o‘qitishdagi harakatlarni o‘zlashtirishdan iborat operativ va ijro etuvchi; reflektsiv-baholovchi, shu jumladan, o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini qadrlash harakatlari yuzaga keladi. O‘ylaymizki, mashg‘ulotning boshidanoq ta’lim faoliyati qurilishiga ikki darajali yondashuv bilan, oxir-oqibat, ta’lim faoliyatini o‘zini o‘zi tashkil etish qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxs shakllanadi.
Maktab geografik ta’limining mazmuni va tuzilishini qurish tamoyillarining qayta ko‘rib chiqilishi tarixiy ravishda shakllangan maktab ta’limi tizimini shaxsga yo‘naltirilgan asosda qayta qurish jarayoni amalga oshirilayotgan davrda ta’lim faoliyatini muvaffaqiyatli shakllantirishga yordam beradi [10;42-b.].
Ta’lim mazmuni va tuzilishi muammosi bo‘yicha biz tahlil qilgan materiallar umumta’lim fanlarining mazmunini belgilashda kamchiliklar mavjudligini ko‘rsatadi, ularning mohiyati olingan bilimlar va tushunchalar, tizimli tashkilot o‘rtasida ichki mantiqiy aloqalar yo‘qligi o‘quvchilarga ilmiy va nazariy tushunchalar va o‘quv materialini mavhumdan konkretgacha joylashtirish o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik o‘rnatishga imkon beradigan tamoyillarga asoslangan mavzu mazmunidan iborat [11;19-b.].
Geografik ta’limining tarkibi va mazmunining o‘qitishga bo‘lgan yondashuvidagi o‘ziga xosligi uning bilimlarni maktab o‘quvchilarida ta’lim faoliyatini shakllantirishga hissa qo‘shadigan tamoyillar asosida tizimli ravishda tashkil etilishidadir. Boshlamgich sinf tabiatshunoslik kursida ushbu masalani nazariy o‘rganish va ta’limni rivojlantirish amaliyotining eksperimental sinovi geografik ta’lim mazmunini shakllantirishning asosiy qoidalari quyidagi tamoyillar ekanligini aniqlashga imkon berdi:
-fundamentalizatsiya , uning mohiyati nazariy bilimlar mazmuni va o‘quv mavzusini tizimli ravishda ochib beradigan asosiy tushunchani aniqlashdan iborat;
-tashqi, predmetga xos xususiyatlarni emas, balki ichki aloqalarni (masalan, tarixiy,genetik) aniqlashga imkon beradigan mazmunli umumlashtirish;
-o‘quv materialini mavhumlikdan konkretgacha (bizning holatimizda “tabiiy kompleks”) ma’lum bir tushunchaga (masalan, “geografik konvert”, “qit’a”, “tabiiy zona” va boshqalarga) joylashtirish;
-har bir keyingi kontseptsiya o‘rganilgan narsaning ajralmas qismi bo‘lgan bilimlarni shakllantirishning deduktiv usulini ta’minlaydigan kichik tarkibiy bo‘linmalarni katta qismlarga kiritishdan iborat.
Geografik ta’lim mazmunining o‘ziga xos xususiyati ham an’anaviy dasturlarga muvofiqligidadir. An’anaviy dasturlar qanchalik tanqid qilinmasin, ular o‘quvchilarning geografik tayyorgarligiga ma’lum bir standart talablarni qo‘yadilar, buni e’tiborsiz qoldirish mantiqsiz. Shuning uchun o‘rganilayotgan materialning hajmi va mazmuni, umuman olganda ham, bizning tizimimizdagi vaqt oralig‘ida an’anaviy dasturlarda materialning hajmi va mazmunidan sezilarli darajada farq qilmaydi. Shu bilan birga, biz ba’zi bir mavzularni ko‘rib chiqishda materiallarni ko‘rib chiqish va yondashuvlar ketma-ketligi bo‘yicha an’anaviy dasturdan biroz chetlanishlarga yo‘l qo‘ydik [12;81-b.].
O‘quv fani mazmunini tuzishga bunday yondoshish tizimning tahlil mantig‘ida kursning kontseptual apparatini taqdim etishga imkon berdi. Ushbu ishning natijasi akademik mavzuning to‘rtta guruhdan iborat asosiy tushunchalarini tasniflash edi: fundamental, asosiy konkretlash va xususiy. Kursning kontseptual apparatini murakkab iyerarxikaga bo‘ysunuvchi tizim shaklida taqdim etishga imkon berdi [13;43-b.].
Maktab o‘quvchilarining bilimlarni singdirish uchun o‘quv faoliyatining motivatsiyasini o‘quv jarayonini faoliyatga asoslangan holda tashkil etishning muhim kamchiligi sifatida aniqlash o‘quvchilarning ongini anglashiga yordam beradigan usulni izlash natijasida yuzaga keladi. Ushbu faoliyatning umumiy usullarini o‘zlashtirish. Amalga oshirilgan eksperimental ish jarayonida ta’limning shakllanishi jarayonining didaktik modeli yaratildi, uning maqsadi o‘quv faoliyatining umumiy usullarini shakllantirishdir. Didaktik model ikki blokdan iborat: mazmunli va texnologik [14;68-b.].
Tarkibiy blokning asosini o‘quv faoliyatida shakllanadigan ilmiy-nazariy tushunchalar tizimi tashkil etadi. O‘quv materiali mazmunini an’anaviy, chiziqli bosqichma-bosqich tuzilishidan farqli o‘laroq, bilimlar tizimida “tabiiy kompleks” ning dastlabki mavhum-umumiy tushunchasini taqsimlash g‘oyalarni spiral harakat sifatida shakllantirish jarayonini amalga oshirishga imkon berdi.
Ta’lim faoliyati konsepsiyasining ta’lim mazmuniga parallel ravishda kiritilishi shakllanishiga hissa qo‘shdi. O‘quvchilarning amalga oshirilgan harakatlarga ongli munosabati: maqsadni belgilash, rejalashtirish, ta’lim muammosini hal qilish, o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini qadrlash .
Ta’lim faoliyatini shakllantirishning texnologik bloki didaktik metodlarning komplektsini o‘z ichiga oladi, masalan:
- o‘quv mazmunini o‘zlashtirish aktlari va ta’lim muammosini hal qilishda usulni o‘zlashtirish aktlarini o‘z ichiga olgan ikki bosqichli jarayon sifatida o‘quvchining o‘quv faoliyatini tashkil etish;
- umumiy usulni o‘zlashtirishning ahamiyati va uni amalda qo‘llash qobiliyatini ochib berish;
- o‘quv jarayoniga og‘zaki formulalar (bilish qoidalari) va grafik tasvirlar (modellar) ko‘rinishidagi ta’limning umumiy usullarini kiritish;
- bilimlarni bosqichma-bosqich o‘zlashtirish nazariyasiga asoslangan holda o‘quv faoliyatining umumiy usullarini o‘rganish;
- bilim mazmuni va o‘quv faoliyatining umumiy usulini ramziy shaklda modellashtirish va undan aniq amaliy muammolarni hal qilishda foydalanish;
- umumiy metodlar modellari asosida talabalarning mustaqil bilim faoliyatini tashkil etish va hakazo.
Rivojlantiruvchi ta’lim tizimida fan o‘qituvchilarining ishlashga tayyorligi muammosini hal qilish usullaridan biri bu biz ishlab chiqqan texnologik xaritalar va mantiqiy-evristik retseptlardan foydalanish bo‘lib, bunda asosiy e’tibor maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatini tashkil etishga qaratiladi [15;27-b.].
Texnologik xaritalarning maqsadi-bilish va faoliyatning umumiy usullarini o‘zlashtirish uchun o‘quv ishlarining maqsadga muvofiq motivatsiyasini amalga oshirish; faollik yondashuvi asosida aniq-amaliy muammolarni hal qilish orqali bolalarning nazariy fikrlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish; o‘quvchilar tomonidan uning harakatining tarkibiy qismlarini (maqsadni belgilash, rejalashtirish va hakozo) amalga oshirishdan iborat bo‘lgan to‘laqonli mustaqil ta’lim faoliyatini tashkil etish.
O‘quv jarayonining ketma-ketligini ochib beradigan mantiqiy-evristik retseptlar didaktik texnikani va muayyan amaliy muammolarni hal qilishda bilish va faoliyatning ba’zi usullarini joriy etish maqsadga muvofiqligini aniqlaydi.
Rivojlantiruvchi o‘quv jarayonining ishlab chiqilgan didaktik modeli bo‘yicha eksperimental ish natijalari bizning farazimizning to‘g‘riligini tasdiqladi. Natijalar qo‘shimcha texnikalar to‘plami yordamida tekshirildi. Ta’lim faoliyatining shakllanishini aniqlashning aniq usullarining etishmasligi asosiy tadqiqot usuli sifatida foydalanishga majbur qildi. Barcha kamchiliklarga qaramay (ba’zi bir noaniqliklar, natijalarning kuzatuvchining vaziyatni tushunishiga bog‘liqligi va boshqalar), aynan shu usul paydo bo‘layotgan o‘quv faoliyati to‘g‘risida yaxlit tasavvur beradi.
Maktab o‘quvchilarining ta’lim faoliyatini shakllantirish mezonlari quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishdir: ta’lim vazifasini mustaqil ravishda aniqlash va ta’lim muammosini hal qilishning umumiy usulini izlash bilan bog‘liq maqsadni shakllantirish; ta’lim tadbirlarini amalga oshirish ketma-ketligini belgilash va uni takomillashtirish bo‘yicha farazlarni ilgari surish; nafaqat kompozitsiyani, balki yangi usulni qurish tamoyilidan ham xabardor bo‘lish; mustaqil ravishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlash va tuzatish; o‘rganilgan usullarni oqilona baholash, muammoni hal qilish imkoniyati yoki imkonsizligini mustaqil ravishda asoslash [16;97-b.].
Maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatini shakllantirish jarayonining natijasi-o‘quvchilarning predmetli bilimlarni va ushbu bilimlarni o‘zlashtirishning umumiy usullarini o‘zlashtirish bo‘yicha o‘quv harakatlarini bajarishga tayyorligi nazarda tutiladi.