Sportning roli

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. 
   Karimov I.A., Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997;
   
2. 
   Akramov 3. M., Rafikov A.A., Proshloye, nastoyasheye i budusheye Aralskogo morya, T., 1990;
   
3. 
   Nigʻmatov A.N., Oʻzbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004;
   
4. 
   Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997;
   
5. 
   Toʻxtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T., 1994;
   
6. 
   Gʻulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990.
   

3-sho‘ba: Boshlang‘ich ta’lim tizimida tabiiy fanlarni o’qitishdagi kreativ tendensiyalar


BOLALAR LUG‘AT BOYLIGIIDAGI BO‘SHLIQLARNI ANIQLASH VA TO‘LDIRISH METODOLOGIYASI HAQIDA


Hasanov Abdumannon Majidovich
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, katta o‘qituvchi (PhD)
Tel: [phone]
e-mail: [e-mail]

Annotatsiya. Bolaning so‘z boyligi uning bilim darajasini baholashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu maqolada yosh bolalarning lug‘at boyligini rivojlantirish masalasiga bag‘ishlangan. Unda yosh bolaning yangi va notanish so‘zlarni o‘zlashtirish va ishlatish bilan bog‘liq vaziyatlariga e’tibor beriladi. Tajriba tariqasida 7-8 yoshli maktab o‘quvchilarining so‘z boyligi tahlil qilindi. Kuzatishlar nazariy manbalar bilan qiyoslanadi va umumiy xulosalar chiqarildi.
Tayanch so‘zlar: lug‘at, so‘z boyligi, yangi so‘z o‘zlashtirish, leksik bo‘shliqlar, bolalar lug‘ati, so‘z qo‘llash.

Shaxs umri davomida so'z boyligini oshirib boradi. Ayniqsa, boshlang‘ich maktab yoshida uning so‘z boyligi keskin oshadi. Maktabdagi o‘rtoqlari, maktabdoshlari, oila a’zolari bilan muloqot qilish natijasida bolaning lug‘at boyligi to‘kislashib boradi. Boshqalar bilan muloqotga kirishish zarurati tufayli nutq uchun zarur bo‘lgan ko‘plab so‘zlarni o‘z lug‘atiga o‘zlashtirib oladi[ CITATION Lut18 \l 1033 ]. Aynan shu yoshda bolaning til qobiliyati eng yuqori darajaga etadi. Keyingi yillarda bu ko‘rsatkich bolaning yoshiga mutanosib ravishda kamayib boradi. Buning asosiy sababi shundaki, bola o‘zining so‘z boyligini muloqot qilish uchun yetarli deb hisoblaydi va yangi so‘zlarni yodlashni xohlamaydi.

Bilish zarurati so‘z boyligini oshirishni talab qiladi. bu jarayonda bola o‘z tafakkuridagi bilim va tushunchalarni ifodalash uchun yangi so‘zlarni egallashga majbur bo‘ladi.
Bolalarning so‘z boyligini oshirish ta’limning barcha bosqichlarida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan dolzarb masalalardan biridir. Chunki bolaning bilim darajasidagi iste’dod uning nutqidan ko‘rinadi, bu nutq uchun zarur bo‘lgan muhim vosita uning so‘z boyligidir. Shuning uchun ta’limning turli bosqichlarida bolaning so‘z boyligini oshirish muhim maqsad hisoblanadi[ CITATION Kha21 \l 1033 ]. Xuddi shunday, boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarga yangi tushuncha va atamalarni o‘rgatishda hayotda, jamiyatda keng tarqalgan soha atamalari sekin-asta o‘rgatiladi. Ushbu jarayonning samaradorligi bolalarning ushbu sohalarga qanchalik qiziqishi mumkinligiga bog‘liq[ CITATION Бык03 \l 1033 ]. Maktab pedagoglarining tegishli soha bo‘yicha puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z nutqida ilmiy va kasbiy atamalardan faol foydalana olishi mazkur jarayonda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, bog‘cha o‘quvchilari tegishli so‘zlarni qay darajada o‘zlashtirganliklari, nutqda foydalanayotganliklari ham o‘z vaqtida tekshirilishi va muttasil rivojlantirib borilishi kerak.
Muayyan yoshdagi bolalarning yangi so‘zlarni o‘zlashtirish holatini real baholash uchun ularning ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik zarur. Bunday holda, o‘quvchilar so‘zni o‘zlashtirish ko‘nikmalarini o‘rganishga intilayotganligi haqida ta’lim muassasasi xodimlariga va rahbariga xabar bermaslik tavsiya etiladi. Shundan so‘ng ta’lim muassasasida o‘qitiladigan fanlarning ma’lum bir davrda (masalan, aprel oyida) o‘qitiladigan mavzular va bu mavzularga oid atamalar (oldingi bosqichlarda o‘qitilmagan, o‘rganilmagan atamalar) saralanadi. Masalan: adir, orol, Mars, zilzila, okean, qit’a, Avstraliya, kompas, vulqon, sement, ohaktosh, neft, tundra, globus kabi tabiiy fanlarga oid 14 ta so‘z (Ularning maktab darsliklariga kiritilgan) olinadi va shu so‘zlarning o‘zlashtirilishi bilan bog‘liq jihatlar o‘rganiladi. Bu so‘zlarning o‘zlashtirilishi, ya’ni o‘quvchi tomonidan bemalol tushunilishi va nutqda qo‘llanilishi 1 oy davomida nazorat qilinadi va mazkur davr tugagandan so‘ng har bir bola bilan o‘tilgan mavzular bo‘yicha suhbat tashkil qilinadi. Bunda bolaning mavzuni tushuntirishda o'rgangan yangi so'zdan foydalanayotgani baholanadi. Agar bola yuqorida ko‘rsatilgan atamani o‘z nutqida ishlatilmasa yoki xató qo‘llasa, tegishli atamalarni o‘zlashtirmagan hisoblanadi. Agar bola o‘z nutqida o‘rganilgan so‘zlarni erkin ishlata olsa va ularni suhbatdoshiga tushuntira olsa, demak u yangi so‘z - atamani o‘zlashtirgan bo‘ladi.
Bolaning ta’lim muassasasidan tashqarida o‘rgangan yangi so‘zlarini ota-onasi va yaqin do‘stlaridan so‘rash orqali bilib olish ham mumkin. Shuningdek, bolaning o‘zidan so‘nggi vaqtlarda o'rgangan so‘zlarini so‘rash orqali ham bu haqda bilib olish mumkin. (“Oldin bilmagan qaysi so‘zlarni Siz yaqin orada bilib oldingiz?” tarzida savollar berish). Bunday usullar biroz nisbiy hisoblanadi va u qadar ishonchli xulosalar chiqarishga imkon bermaydi. Oldingi usul esa bolaning muayyan vaqt oralig‘ida qancha so‘zni o‘zlashtirganligini baholash ancha ishonchli hisoblanadi.
Kichik tadqiqotimizda 4 ta maktabdagi 100 dan ortiq bolalarning so‘z o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Bir yil davom etgan kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, ular bir oyda 70-90 tagacha yangi so‘zlarni o‘rganishlari mumkin. Bu o‘rtacha ko‘rsatkich. Lekin bu bolalar orasida bor-yo‘g‘i 10-15 ta so‘zni o‘zlashtirgan bolalar ham bor[ CITATION KAM21 \l 1033 ]. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, bolalar kamroq bo‘g‘inli so‘zlarni ko‘proq o‘rganishadi. Talaffuzi qiyin va murakkab so'zlarni o'rganish va ulardan foydalanish yosh bolalar uchun biroz qiyinchilik tug‘diradi.
Maktab ta’limida yoshlar yozish va o‘qish savodxonligini oshirish jarayonida ham so‘z boyligini oshirishadi[ CITATION Qua17 \l 1033 ]. Bunda maktab ta’limi turli-tuman fanlarni o‘rgatish orqali tegishli fanlarga oid ko‘plab yangi so‘zlarni o‘quvchilar lug‘at boyligiga qo‘shadi, bu esa bolalarning lug‘at boyligini tez boyishini ta’minlaydi. Ayni paytda maktab ta’limining uzoq davrni qamrab olishi ham o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari ularning ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarni oson yodlash va ishlatish qobiliyatini oshiradi. Natijada, maktab ta’limida o‘quvchi maktabgacha yoshdagi lug‘at boyligini ikki barobarga oshirishga erishadi.
Maktabni bitirgan odam, ya’ni o‘rta ma’lumotli kishi 3-4 ming so‘zni o‘rgangan bo‘ladi va shu so‘zlarni o‘z nutqida qo‘llaydi, ushbu miqdor kishining hayoti davomida qiyinchiliksiz muloqot qilish uchun yetarli. Bu miqdor kichik bo‘lsa-da, keyingi yillarda o‘sishda davom etadi (bu miqdor ta’lim yoki kasbiy faoliyatning keyingi bosqichlarida sezilarli darajada oshishi mumkin, albatta).
O‘quvchi ko‘pincha yangi tushunchalarni tushunsa, u o‘z lug‘atidagi mavjud lingvistik birliklar bilan nomlashga harakat qiladi. Bu asosan 7-9 yoshli bolalarda kuzatiladi. Chunki bu yoshda bola mustaqil bo‘lib, tilni o‘zlashtirish va o‘zgartirishda erkin bo‘ladi. Biroq, bu xususiyat yillar o‘tgan sari yo‘qolib boradi[ CITATION Cab15 \l 1033 ]. Chunki u yaratgan yangi so‘z jamiyat (ayniqsa, yaqinlari) tomonidan oson qabul qilinmaydi. Ushbu tushunchaning nomining tilda mavjudligi bola tomonidan yaratilgan yangi so‘zni keng tushunilishiga mone’lik qiladi. Biroq, bola tomonidan yaratilgan so‘z ma’lum bir qisqa vaqt ichida kichik muhitda yashashi mumkin va hatto o‘z arealini kengaytiradi. Yosh bolalar nutqidan hosil bo‘lgan tata, mama, nanna, didit , va -a, baba kabi bugungi kunda og‘zaki nutqda keng tarqalgan so‘zlarning mavjudligi fikrimizni tasdiqlaydi.
Bolalarning yangi so‘z yasash jarayonlarini tahlil qilish fan uchun muhim bilimlarni ham berishi mumkin. Xususan, yangi so‘zning qanday paydo bo‘lishi va mashhur bo‘lishini kuzatishda yuqoridagi jarayonlarni o‘rganib, muayyan xulosalar chiqarish mumkin. Shuningdek, til leksikasining boyitish jarayonlarini reprezentativ kuzatish imkoniyatini uning modellashtirilgan va shunga o‘xshash shakli sifatida bolalarning yangi so‘zlarni yaratish va ularni muloqotda qo‘llash jarayonlari misolida tahlil qilish mumkin. Bolalar nutqini kuzatish, ayniqsa, so‘z yasash shakllaridan biri samarali va maqbul ekanligini baholashda ishonchli ma’lumot berishi mumkin.
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ta’lim muassasalari bolaning so‘z boyligini oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi[ CITATION Mah17 \l 1033 ]. Biroq, ma’lum bir ta’lim muassasasini bitirgan barcha talabalar uchun lug‘atning mutlaqo bir xil bo‘lmasligi har bir bolaning individual imkoniyatlari bilan bog‘liq. Bola kelajakda ega bo‘lishni xohlagan kasbiga oid so‘zlarni, shuningdek, uning sevimli mashg‘uloti va qiziqish sohasi tushunchalarini o‘zlashtirishga harakat qiladi. Shu bois unga pedagog xodimlar hayotda kerak bo‘ladigan barcha tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlarni ham o‘rgatishga harakat qilishlari lozim. Bu esa o‘quvchilarning nutqiy imkoniyatlari to‘kislashuvida katta ahamiyatga ega.