Statistik ma’lumotlar. Saraton terining eng ko‘p tarqalgan xavfli o‘smalaridan biri hisoblanadi

d on 30.04.2016 by admin

Statistik ma’lumotlar.Saraton terining eng ko‘p tarqalgan xavfli o‘smalaridan biri hisoblanadi. Yuqori darajada kasallanish (har 100000 aholiga 40 tadan ko‘proq) Avstraliya, Braziliya, Argentina, AQSH, Kanadada kuzatiladi. Shimoliy Evropa mamlakatlarida saraton kasalligi eng kam uchraydi.  Rossiya Federatsiyasida 2002 yilda erkaklar orasida teri saraton kasalligi umumiy onkologik kasallanish orasida 3 urinni egallaydi, upka va oshkazon saraton kasalligidan sung. O‘zbekistonda teri saratoni ko‘rsatkichi yildan-yilga kuchaymoqda: 2015 yilda-5,2%ga teng. Me’da, qizilo‘ngach va sut bezining xavfli o‘smalaridan keyingi (2015 yil ma’lumotiga ko‘ra) o‘rnini egallaydi. Erkaklar ayollarga nisbatan 2 barobar ko‘p kasallanadilar. Kasallanish yoshga bog‘liq holda o‘sib boradi. Eng ko‘p teri saratoni 70 yoshdan oshganlarda uchraydi. Bu kasallikdan o‘lish ko‘rsatkichi 0,5 ga teng (har 100 ming aholi hisobiga).    Respublikaning ayrim mintaqalarida teri saratonining tarqalishi har xil. Kasallikning sabablari. Asosan 3 xil: fizikaviy, kimyoviy omillar va viruslardir. Fizikaviy ultrabinafsha nurlari teri saratonining etakchi sababchisidir. Ionlovchi radiatsiya, alfa va betta zarrachalari, gamma va rentgen nurlari rentgen-radiologiya va boshqa nurlar bilan bog‘liq bo‘lgan kasb egalarida teri saratoni paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. O‘sma paydo bo‘lishiga uzoq davom etadigan termik ta’sir ham sababchi bo‘ladi. Bunga Hindistonda uchraydigan teri saratoni-“kankri”, O‘zbekistonda tanchadan kuyish joyida hosil bo‘lgan xavfli o‘sma misol bo‘la oladi. Kimyoviy omillarga teri saratoniga sabab bo‘ladigan kasbiy omillar: margimush, qatron, qoramoy, qora moyli bo‘yoqlar, neft, ko‘mir, yog‘lovchi moddalar va qorakuyalar kiradi. Ish vaqtida shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilmaydigan bunday kasbdagi kishilarda xavfli o‘sma paydo bo‘lishi mumkin. Viruslar natijasida kelib chiqqan o‘smalar hali yaxshi o‘rganilmagan.  O‘sma oldi kasalliklari. O‘sma oldi kasalliklari 2 xil bo‘ladi: birinchisi obligatkasalliklar: pigmentli kseroderma va Bouen kasalligi. Terining obligat saraton oldi kasalliklari nisbatan kam uchraydi, sekin rivojlanadi, biroq saratonga aylanadi. Ikkinchisi fakultativ  kasalliklari: surunkali dermatitlar, uzoq bitmaydigan jaroxat va yaralar, chandiqlar, surunkali distrofik va yallig‘lanish jarayonlari. Bu guruhdan eng xavflilari qarilar keratozi, teri shox pardasi kasalliklari va keratoakantoma hisoblanib, ular 10-15% hollarda saratonga aylanadi. Patomorfologik tuzilishi. Teri saratoni ekzofit va endofit usishi bilan ajralib turadi. Ekzofit usmalar teri ustida tugun yoki karam kurinishida usadi. Endofit usma yuzadan chukurga tarkalib, ichkari tukimalarga kirib boradi va yaraga aylanadi. Teri saratonining asosiy gistologik turlari: yassi yoki bazal xujayralardan iborat. Ular uzlarining biologik xususiyatlari bilan bir-biridan fark kiladi. Bazal xujayrali saraton (bazalioma) kupincha engil kechadi: sekmn usadi va amalda metastazlar bermaydi. Lekin ulardan ba’zilari sekin usib, ogrik bermasdan terini emiradi va maxalliy muxim a’zolar va kon tomirlarga tarkaladi. Teri saratoni 80% xolda bazal xujayrali buladi. Ular kichkina intensiv buyaladigan, kup sonli mitozlari bilan bulgan, kurinishdan bazal kavat xujayralariga uxshash va nozik, buralgan tasmalar kurinishida buladi. Teri saratoni 20% xolda yassi xujayradan iborat buladi. Usma atipik xujayralardan tuzilgan bulib, ular xuddi tikanga uxshaydi. Usma xujayralari epidermisni, shu bilan birga dermani xam infiltratlaydi. Ular uchun saraton “marvaridlari” ning xosil bulishi xos bulib, shoxsimon moddalar usma uyasining urtasiga tuplanadi. YAssi xujayrali teri saratoni kupincha terining saraton oldi kasalliklaridan keyin paydo buladi. Usma odatda yakka bulib, tananing istalgan joyida uchrashi mumkin. Bazaliomalardan tez infiltrativ usishi va metastazlar berishi bilan fark kiladi. Asosan limfogen metastazlar beradi. Kon tomirlar orkali metastazlari juda kam uchrab, asosan suyak va upka zararlanadi. Davolash. Teri saratoni bor bemorlarni davolash nur terapiya, jarroxlik usuli, muzlatish, lazer nuri va kimyoviy preparatlar kullaniladi. Davolash usulini tanlash usmaning joylashishi, usish shakli, boskichi, usmaning gistologik tuzilishi, shuningdek atrofdagi terining xolatiga boglik. Usma boshda, ayniksa, yuzda joylashgan bulsa, davolashdan keyingi kosmetik tomonlarni xam xisobga olish zarur, lekin bular radikal davolashga bulgan talabni pasaytirmasligi kerak. Usmaning I-II boskichlarida asosan kiska fokusli rentgenterapiya ishlatiladi. Xar kuni 3-5 gr, jami 60-70 gr.               Bundan tashkari, usmaning shu boskichida lazer nuri bilan kuydirish yoki suyuk azot bilan muzlatish usullarini kullash xam mumkin. Usmaning III boskichida kombinatsiyalashgan davolash usuli kullaniladi: dastlab telegammaterapiya tayinlanadi, 30-40 gr nur dozasi beriladi, keyin usma jarroxlik yuli bilan olib tashlanadi. Usmaning IV boskichida tana va kul-oyoklarda joylashgan usmaga xam jarroxlik yuli bilan davo kilinadi. Agar usma kul yoki oyok suyaklari, kon tomir, nerv boglamlariga usib kirgan bulsa, amputatsiya kilinadi. Krioterapiya  davolash  usuli. Krioterapiya (ya’ni muzlatish) bilan davolash usuli sunggi yillarda keng tarkalgan. Muzlatish suyuk azot (-196 S) bilan 3-5 minut davomida, kupincha kontakt yuli bilan amalga oshiriladi. Bu usul ayniksa, usma kovaklari, kulok suprasi va burun kanotlarida joylashganda juda kul keladi. Muzlatish tufayli nekrozga uchragan tukimalarda usma emiriladi, keyinchalik uncha kupol bulmagan chandik xosil kilib bitadi. Lazer nuri bilan davolash.   Teri saratonida impulsiv uglekislotali lazerlar kullaniladi. Usmani nekrozlantirish uchun bir seans etarli, keyinchalik nekrozga uchragan joyda atrofdagi teridan kam fark kiladigan nozik chandik xosil buladi. Kasallik kaytalanganda davolash jarroxlik yuli bilan amalga oshiriladi. Ba’zan nur terapiyasi bilan kombinatsiya xam kilinadi. Limfa tugunchalarida metastazlar bulsa, jarroxlik usuli kullaniladi. Metastazlarning joylashishiga karab regionar metastazlar beradigan soxalarda operatsiya kilinadi (buyin kletchatkasini olib tashlash, Dyuken operatsiyasi, kultik osti limfaadenektomiyasi). Teri saratonini davolash kupincha yaxshi natija beradi. Kasallikning I-II boskichida davo olgan bemorlarni 90-100%, III boskichda davo olgan bemorlarning 40-50%, IV boskichdagilarning atigi 25-30%i  5 va undan kup yil yashaydi. Kasallikning oldini olish.    YUz va buyin terisini intensiv va uzok davom etadigan kuyosh nuridan saklash, ayniksa terisining rangi okish va kuyoshda koraymaydigan keksa yoshdagi kishilar.  Teridagi uzok bitmaydigan keratoz, yara va boshka saraton oldi kasalliklarini vaktida davolatish.    Tarkibida kanserogen modda bulgan yoglaydigan material va moddalar bilan ishlaganda shaxsiy gigiena koidalariga kat’iy amal kilish. Klinik manzarasi.Teri saratoni ko‘pincha terining ochiq joylarida, 70% dan ko‘proq holda esa yuz terisida paydo bo‘ladi. Saratonning yuz terisida eng ko‘p paydo bo‘ladigan joylari bu peshona, burun, ko‘z burchaklari, chakka va quloq suprasidir. Tana, qo‘l yoki oyoq terisida 5-10% holda uchraydi.    Teri saratoni gugurt cho‘pi boshidek og‘rimaydigan tuguncha paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Tuguncha teri yuzasidan ozgina ko‘tarilgan, sariqroq yoki xira oq rangda va o‘rtacha konsistensiyali bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan o‘sma o‘lchamlari kattalashib boradi, yuzasi tekis yoki g‘adir-budir bo‘lib, chetlari notekis bolishsimon bo‘ladi. Keyinroq markazida botiqlik paydo bo‘lib, u tangachadek po‘st bilan qoplanadi. Po‘st olib tashlansa, qon tomchisi paydo bo‘ladi.  Teri saratonining tashxisi so‘rash va palpatsiya qilish asosida qo‘yiladi. Lekin u sitologik yoki gistologik tekshirishlar yuli bilan albatta tasdiqlanishi kerak.Teri saratonining ko‘proq uchraydigan yara shaklining tashqi ko‘rinishi o‘ziga xos xususiyatga ega: o‘rtasi chuqur, cheti bolishsimon, po‘st bilan qoplangan, og‘rimaydi. Teri saratonida metastazlarni aniqlash uchun regionar limfa tugunlarchalar paypastlanadi. Metastazlar bilan zararlangan limfa tugunchalari kattalashmagan, tig‘iz konsistensiyali, qimirlaydi, og‘riqsiz bo‘ladi.    Teri saratonini o‘ziga o‘xshash xastaliklar (teri sili, zaxm, zamburug‘ kasalliklari, xavfsiz o‘smalar)dan farqlash kerak. Buning uchun tegishli tekshiruvlar o‘tkaziladi. Ammo yakunlovchi tashxis sitologik yoki gistologik tekshiruvdan keyin qo‘yiladi.

Terida uzok vaktlar davomida bitmaydigan yaralar paydo bo‘lganida tezda onkolog ko‘ruvidan o‘tish zarur!!!