Statistika fanidan Mustaqil ish

DEMOGRAFIK PROGNOZ 
• 
Demografik prognoz, demografiya fani va demografik tadqiqotlarning asosiy 
vazifalaridan biri hisoblanadi. Demografik prognoz – prognoz etilayotgan davrga qarab 
qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli bo’ladi. 
• 
Qisqa muddatli demografik prognoz – 5 yilga mo’ljallangan bo’lib, turli xo’jalik va 
rejalashtirish tashkilotlarida ko’proq qo’llaniladi. Qisqa muddatli prognoz aniqlik darajasi 
nisbatan yuqori bo’ladi. Chunki 5 yil davomida aholini o’limi va tug’ilish jarayonida ham 
keskin o’zgarish ro’y bermaydi. Mehnat resurslari, farzand ko’rish yoshidagi aholi 
guruhi, nafaqa yoshidagi aholi guruhlari haqida ma’lumotlar aniq bo’ladi. Asosan 
tug’iladigan bolalar soni maxsus hisob-kitoblar uslublar orqali hisoblanadi. 
• 
O’rta muddatli demografik prognozlar – 30 yilgacha bo’lgan davr uchun hisoblanadi. 
Ushbu prognozda aholini tug’ilishi va o’lim jarayonlarida aholi migratsiyasi sodir 
bo’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar ilmiy asosda o’rganiladi va prognoz tuzishda 
hisobga olinadi. 
• 
Uzoq muddatli demografik prognozlar – 30-60 va undan uzoq yilga mo’ljallanadi. 
Bunday prognozlar aholi tug’ilishi va o’limining kelajakdagi o’zgarishlari haqidagi 
gipotezalarga asoslanadi. Uzoq muddatli demografik prognozda aholi migratsiyasini 
hisobga olish bir muncha murakkab bo’ladi. Chunki aholi migratsiyasi ijtimoiy-iqtisodiy 
o’zgarishlar bilan birqatorda jamiyatda, tabiatda yuz bergan tasodifiy jarayonlar bilan 
ham bog’liqdir. shu tufayli uzoq, muddatli demografik prognozlarning aniqlik darajasi 

---

nisbatan pastroq bo’lishi mumkin. Demografik prognoz asosida sayyoramiz aholisining 
kelajakda kutilayotgan soni haqida ma’lumotlar ishlab chiqilgan. 
AHOLI KO`PAYISH TURLARI 
• 
Aholi takror ishlab chiqarishning uchta asosiy tarixiy turi mavjud. 
• 
Ulardan birinchisi va eng qadimgisi populyatsiyaning takror ishlab chiqarish arxetipi deb 
ataladi. U ibtidoiy jamiyatda hukmronlik qilgan va hozirda, masalan, Amazonka 
hindularining ayrim qabilalari orasida juda kam uchraydi. Rivojlanishning ushbu 
bosqichida inson tabiiy sharoitlarga juda bog'liq, tug'ilish va o'lim darajasi past. Arxetip 
aholining o'sish sur'atlarining juda pastligi bilan ajralib turadi. 
• 
Aholining ko'payishining an'anaviy turi agrar yoki sanoat jamiyatining dastlabki 
bosqichlarida, sanoat endi rivojlana boshlaganda hukmronlik qiladi. Asosiy farqlovchi 
xususiyatlar tug'ilish va o'limning juda yuqori darajasi, o'rtacha umr ko'rishning 
pastligidir. Ko‘p farzandli bo‘lish agrar jamiyatda oilaning yaxshi faoliyat yuritishiga 
xizmat qiluvchi an’anadir. O'limning yuqori darajasi odamlarning turmush darajasining 
pastligi, ularning mashaqqatli mehnati va noto'g'ri ovqatlanishi, tibbiyotning etarli 
darajada rivojlanmaganligi oqibatidir. Ko'payishning bunday turi ko'plab rivojlanmagan 
mamlakatlar - Nigeriya, Bangladesh va ayniqsa Efiopiya uchun xarakterlidir, o'rtacha 
umr ko'rish atigi 43 yil. 
• 
Rivojlanayotgan mamlakatlarning muhim qismida (Meksika, Braziliya, Filippin va 
boshqalar) so'nggi o'n yilliklarda aholining ko'payishining "an'anaviy" turi o'zgardi. 
Tibbiyotning rivojlanishi tufayli o'lim darajasi 6-10% gacha kamaydi. 
• 
Aholini ko'paytirishning zamonaviy yoki ratsional turi agrar iqtisodiyotdan sanoat 
iqtisodiyotiga o'tish natijasida hosil bo'ladi. Ko'payishning bu turi tug'ilishning pastligi, 
o'rtacha o'lim darajasining pastligi, tabiiy o'sishning pastligi va o'rtacha umr ko'rishning 
yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Zamonaviy ko'payish turi aholining turmush darajasi va 
madaniyati yuqori bo'lgan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xosdir. Bu erda 
tug'ilishning past darajasi oilalar sonini ongli ravishda tartibga solish bilan chambarchas 
bog'liq va keksa odamlarning yuqori foizi birinchi navbatda o'lim darajasiga ta'sir qiladi.