Statistika fanidan Mustaqil ish

AHOLINI TAKROR ISHLAB CHIQARISHDAGI 
GEOGRAFIK O`RNI 
• 
Ko'payish turidagi farq mintaqalar bo'yicha aholining notekis o'sishiga olib keladi. 
• 
Afrika mamlakatlarida tug'ilish juda yuqori, o'lim darajasi esa asta-sekin kamayib 
bormoqda. Osiyo va Lotin Amerikasida aholining tabiiy o'sish sur'atlari juda yuqori. Bu 
shuni anglatadiki, rivojlanayotgan mamlakatlar aholi soni va ko'payishiga hal qiluvchi 
ta'sir ko'rsatishda davom etadi, birinchi navbatda butun dunyodagi demografik vaziyatni 
belgilaydi. 
POPULYATSIYANING TURLARI 
• 
Olimlar populyatsiyaning ko'payishining ikki turini ajratadilar. 
• 
Birinchi tur Evropa, Shimoliy Amerika, Yaponiya, Avstraliyaning iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlariga xos bo'lgan tug'ilish, o'lim va tabiiy o'sishning past ko'rsatkichlari bilan 
tavsiflanadi. Bu mamlakatlar demografik inqiroz jarayonlari (toraygan takror ishlab 
chiqarish) bilan tavsiflanadi. 

---

• 
Ko'payishning ikkinchi turi tug'ilishning yuqoriligi va nisbatan yuqori o'lim darajasi bilan 
belgilanadi va Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari uchun xosdir.Bu 
mamlakatlar populyatsiyaning portlash jarayonlari bilan tavsiflanadi. 
DEMOGRAFIK SIYOSAT 
• 
Demografik siyosat - bu davlat tomonidan aholining tabiiy harakatiga, ma'lum bir 
mamlakatga xos bo'lgan aholi muammolarini hal qilishga ta'sir ko'rsatadigan iqtisodiy, 
ma'muriy targ'ibot tadbirlari majmui. 
• 
Birinchi turdagi ko'payish mamlakatlarida ular tug'ilish darajasini oshirishga qaratilgan 
siyosatni olib boradilar (Rossiya, Frantsiya, Yaponiya). 
• 
Ikkinchi turdagi mamlakatlarda tug'ilishni kamaytirish siyosatini olib boradilar (Xitoy, 
Hindiston). 
AHOLI KO`PAYISH TURLARI 
• 
Eng soddalashtirilgan shaklda biz aholining ko'payishining ikki turi haqida gapirishimiz 
mumkin. 
• 
Aholi ko'payishining birinchi turi. demografik inqiroz. Aholi ko'payishining birinchi turi 
(sinonimlari: demografik "qish", zamonaviy yoki ratsional ko'payish turi) past tug'ilish, 
o'lim darajasi va shunga mos ravishda tabiiy o'sish bilan tavsiflanadi. U birinchi navbatda 
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan bo'lib, u erda keksalar va qariyalar 
ulushi doimiy ravishda o'sib bormoqda; buning o'zi tug'ilish darajasini pasaytiradi va 
o'lim darajasini oshiradi. 
• 
Ammo aholi ko'payishining birinchi turi bo'lgan mamlakatlar orasida ham uchta kichik 
guruhni ajratish mumkin. 
• 
Birinchidan, bu aholining o'rtacha yillik tabiiy o'sishi 0,5-1% (yoki 1000 aholiga 5-10 
kishi yoki 5-10 ‰) bo'lgan mamlakatlardir. Masalan, AQSh, Kanada, Avstraliya kabi 
mamlakatlarda aholi sonining sezilarli darajada o'sishi ta'minlangan. 
• 
Bu barcha oilalarning qariyb yarmida ikki, yarmida esa uchta farzand bo'lishi kerak. Ikki 
bola vaqt o'tishi bilan ota-onasini "almashtiradi", uchinchisi esa nafaqat kasalliklar, 
baxtsiz hodisalar va hokazolardan zararni qoplaydi va farzandsiz avlodning yo'qligi 
uchun "kompensatsiyalanadi", balki etarli darajada umumiy o'sishni ham ta'minlaydi. 
• 
Ikkinchidan, bu tabiiy o'sish "nol" yoki unga yaqin bo'lgan mamlakatlardir. Bunday o'sish 
(masalan, Italiya, Buyuk Britaniya, Polshada) endi aholining kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishini ta'minlamaydi, bu odatda erishilgan darajada barqarorlashadi. 
• 
Uchinchidan, bu salbiy tabiiy o'sish bo'lgan mamlakatlar, ya'ni o'lim darajasi tug'ilish 
darajasidan yuqori bo'lgan mamlakatlardir. Natijada, ularning aholisining soni nafaqat 
o'smaydi, balki kamayadi. Demograflar bu hodisani depopulyatsiya (yoki demografik 
inqiroz) deb atashadi. 
• 
Depopulyatsiya - takror ishlab chiqarishning torayishi natijasida mamlakat, mintaqa 
aholisining kamayishi, uning mutlaq qisqarishiga olib keladi. 
• 
Bu o'nlab mamlakatlarda (Belarus, Ukraina, Vengriya, Bolgariya, Germaniya va 
boshqalar) salbiy tabiiy o'sishga ega bo'lgan Evropa uchun eng xosdir. Yaqinda Rossiya 
ham ana shunday davlatlar qatoriga kirdi. 
• 
Qadimgi Rossiyaga xos bo'lgan katta oiladan kichik oilaga o'tish mamlakatimizda Sovet 
Ittifoqi mavjud bo'lgan davrda sodir bo'ldi. Ammo 90-yillarda. Avvalo, chuqur ijtimoiy-

---

iqtisodiy inqiroz yuzaga kelishi bilan aholining tabiiy o'sishi ko'rsatkichlarining haqiqiy 
«qulashi» boshlandi. 
• 
90-yillarda. tug'ilishning keskin pasayishi va o'limning oshishi natijasida Rossiya aholisi 
bir necha million kishiga kamayishi kerak edi. Va faqat MDHning boshqa mamlakatlari 
va Boltiqbo'yi mamlakatlaridan kelgan muhojirlarning katta oqimi tufayli, bu 
pasayishning 1/3 dan ko'prog'ini qoplagan holda, aholining qisqarishi unchalik katta 
bo'lmagan. Rossiyada tug'ilish darajasi (1000 aholiga 9 kishidan kam) va 90-yillarning 
oxirlarida. dunyodagi eng past ko'rsatkichlardan biri bo'lib qolmoqda. 
• 
Shunday qilib, umuman olganda, dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari (o'rtacha 
tabiiy o'sish sur'ati 0,4‰) aholini ko'paytirishning "ratsional" yoki "zamonaviy" turi bilan 
tavsiflanadi, bu asosan shahar qiyofasi va yuqori standartlarga mos keladi. ularning 
aholisining turmush darajasi. Ammo bu Yevropaning bir qator mamlakatlarida salbiy 
ta’sir ko‘rsatuvchi yoki ularning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan 
demografik inqirozni boshdan kechirayotgani ehtimolini istisno etmaydi. 
• 
Aholi ko'payishining ikkinchi turi. "Aholining portlashi". Aholi ko'payishining ikkinchi 
turi (sinonimlari: demografik "qish") yuqori va juda yuqori tug'ilish va tabiiy o'sish va 
o'limning nisbatan pastligi bilan tavsiflanadi. Bu birinchi navbatda rivojlanayotgan 
mamlakatlar uchun xosdir. 
• 
90-yillarning oxirlarida. rivojlanayotgan mamlakatlarda o'rtacha yillik tabiiy o'sish sur'ati 
1,7% ni tashkil etdi, ya'ni iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 5,5 baravardan 
ortiq edi. 
• 
Ammo bu fonda ham 600 million kishi yoki sayyoramiz aholisining 1/10 qismi 
yashaydigan eng kam rivojlangan davlatlar ajralib turadi. Ular eng yuqori tug'ilish va 
tabiiy o'sish (2,6%) bilan ajralib turadi, shuning uchun ular orasida "jahon rekordchilari" 
ni izlash kerak. 
• 
Aholining o‘rtacha yillik o‘sishi bo‘yicha bunday “rekordchilar”ni Tropik Afrika va 
Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlari orasida topasiz.