Statistikaning asosiy elementlari

Tanlanma (Sample) - bu bosh to`plamning bir qismi. Masalan, 
prezidentlik saylovi yilida O`zbekistonda ro'yxatga olingan 20 million 
saylovchining barchasini so'roq qilish o'rniga, so'rovchi faqat 1500 saylovchidan 
namunani tanlab olishi mumkin. Agar u "prezidentlik afzalligi" ni qiziqtirsa, u har 
bir tanlangan ovozni afzal ko'radi. 
Tanlanmadagi (yoki bosh to`plamdagi) har bir o'zgaruvchilari o'lchanganidan 
so'ng, ma'lumotlar tavsiflovchi yoki xulosalovchi statistik usullar yordamida tahlil 
qilinadi. Masalan, statistik faqat 1500 saylovchining ovoz berish tartibini 

---

tasvirlashga qiziqishi mumkin. Ammo, ehtimol, u namunadagi ma'lumotlardan 
barcha 20 million saylovchi aholisi to'g'risida xulosa chiqarish uchun 
foydalanmoqchi bo'ladi. 
Statistik xulosa - bu tanlanmadagi ma'lumotlarga asoslanib, bosh to`plam 
haqidagi taxmin, bashorat yoki boshqa umumlashtirish. 
Demak, biz kichikroq tanlanmadagi ma'lumotlarni katta aholi haqida bilish 
uchun ishlatamiz. Shunday qilib, 1500 saylovchidan olingan ma'lumotlarga ko'ra, 
so'rovchi, agar saylovlar o'tkazilsa, har bir prezidentlikka nomzodga ovoz 
beradigan barcha saylovchilarning foizini taxmin qilishi mumkin. So'rov 
o'tkazilgan kunidayoq, saylov natijalarini bashorat qilish uchun natijalardan 
foydalanishi mumkin. 
1-keys. Teatr chiptasini sotib oluvchilarning o'rtacha yoshi 42,5 yosh. Faraz 
qilaylik, Muqumiy teatrining direktori uning teatriga chiptalarni sotib 
oluvchilarning o'rtacha yoshi 42,5 yoshdan kam deb o`ylaydi. U o'z gipotezasini 
sinab ko'rish uchun 200 ta chiptani sotib oluvchidan o'z teatrining spektakllarini 
tanlashni va ularning har birining yoshini bildirishni so`raydi. 
Statistik keysning asosiy elementlarini aniqlang: 
1. 
Bosh to`plamni tavsiflang; 
2. 
Tadqiqot o`zgaruvchisini tavsiflang; 
3. 
Tanlanmani tasvirlab bering; 
4. 
Xulosaga ta'rif bering; 
Javob: 
Bosh to`plam - bu teatrga qiziqadigan, teatrining spektakllariga chiptalarni 
sotib oluvchilarning barchasi 
Har bir chiptani sotib oluvchining yoshi (yillar bo'yicha) tadqiqotning 
o'zgaruvchisidir.
Tanlanma bosh to`plamning kichik qismi bo'lishi kerak. Bu holda, bu direktor 
tomonidan tanlangan 200 chiptachi.
Tadqiqot xulosasi 200 chiptachi tanlanmasidan olingan ma'lumotni teatrning 
barcha chiptachilarining aholisiga umumlashtirishni o'z ichiga oladi. Xususan, 
director tomoshabinlarning yoshi 42,5 yoshdan kamligini aniqlash uchun uning 
teatriga chiptalar sotib oluvchilarning o'rtacha yoshini hisoblab chiqmoqchi. U 
buni namunaning o'rtacha yoshini hisoblab, tomoshabinlarning o'rtacha yoshini 
taxmin qilish uchun ishlatishi mumkin.
2-keys "Cola urushlari" muammosi CocaCola va Pepsi kompaniyalarining 
marketing kampaniyalarida ko'rsatiladigan kuchli raqobatning mashhur atamasidir, 

---

unda kino va televidenie yulduzlari, rok -videolar, sport tasdiqlovlari va ta'm 
testlariga asoslangan iste'molchilar xohish -istaklari aks etgan. Aytaylik, Pepsi 
marketing kampaniyasi doirasida 1000 ta kola iste'molchisiga ta'm ajratish testi 
beriladi (ya'ni, ikkita brend nomi yashirilgan ta'm testi). Har bir iste'molchidan A 
markasi yoki B brendining afzalliklarini aytish talab qilinadi.
1. 
Bosh to`plamni tavsiflang. 
2. 
Tadqiqot o`zgaruvchisini tavsiflang.
3. 
Tanlanmani tasvirlab bering.
4. 
Xulosaga ta'rif bering.
Javob.
Biz kola iste'molchilarining ta'm testida bergan javoblariga qiziqqanimiz 
uchun, kola iste'molchisi - bu tajriba asosi.
Kola iste`mol qiluvchi aholi - bu barcha kola iste'molchilarining to'plami. 
Pepsi o'lchashni xohlaydigan xususiyat - bu ta'mlar testi sinovida aniqlangan 
kolaning afzalligi, shuning uchun kolaning afzalligi - bu variatsiya (o`zgaruvchi) 
Tanlanma - barcha kola iste'molchilari to`plamidan tanlab olingan 1000 ta 
kola iste'molchisi.
Tadqiqot 
xulosasi 
- 
1000 
ta 
tanlangan 
iste'molchilarning 
kola 
iste'molchilarining 
barcha 
kola 
iste'molchilariga 
bo'lgan 
afzalliklarini 
umumlashtirish. Xususan, namunadagi iste'molchilarning xohish -istaklari, har bir 
brendni afzal ko'rgan kola iste'molchilarining foizini aniqlash uchun ishlatilishi 
mumkin. 
Tadqiqot xulosalovchi yoki tavsifli ekanligini aniqlashda biz Pepsini faqat 
1000 ta tanlangan mijozlarning javoblari qiziqtiradimi (tavsiflovchi statistika) yoki 
butun iste'molchilarning javoblari (xulosalovchi statistika) qiziqmi, baholaymiz. 
Yuqoridagi ta'riflar va misollar statistik muammoning beshta elementidan 
to'rttasini aniqlaydi: bosh to`plam, tadqiqotning bir yoki bir nechta o'zgaruvchilari 
(variatsiyalari), tanlanma va xulosa. Ammo xulosa chiqarish - bu tadqiqotning 
faqat bir qismi; biz uning ishonchliligini, ya'ni xulosa qanchalik to`gri ekanligini 
ham bilishimiz kerak. Bosh to`plam haqidagi xulosaning to'g'riligiga ishonch hosil 
qilishning yagona usuli - bu butun to`plamni bizning namunamizga kiritish. Biroq, 
resurslar cheklanganligi (ya'ni vaqt yoki pul etishmasligi) tufayli biz odatda butun 
aholi bilan ishlay olmaymiz, shuning uchun biz o'z xulosalarimizni aholining faqat 
bir qismiga asoslaymiz (tanlanma). Shunday qilib, biz o'z xulosalarimizga 
noaniqlik elementini kiritamiz. Shuning uchun, iloji boricha, har bir xulosaning 
ishonchliligini aniqlash va hisobot berish muhimdir.

---