Statistikasi

p L i l
mablag'lari qiymatini o'rganishda moliyaviy ekvivalentlik 
tamoyili muhim aliamiyatga ega. Moliyaviy ekvivalentlik deganda 
opcratsiya va bitimda qatnasliuvdii tomonlar moliyaviy majburiyat- 
larining tcngligi tushuniladi. Masalan, bank bilan ishlab chiqarish 
korxonasi o'rtasida 50 niln. so'miik krcdit bitiini tuzildi va h aryili 
kredit ol live hi beruvehiga 5 min. so’tndan va 4 yildan so'ng 50 iiiln. 
so'mni qayturib berLidigan bo'ldi. Sug'urtalanuvcbi siig'urta qiym a­
tini lo'laydj, siig'nrtachi esa, agar sug'urta hodisasi sodir bo'lsn, 
suinmani to'lasli majburiyatini oladi. Birinchi bitimda to'lov bar
23

---

qanday sliaro itd a ham amalga o sh irilad i, ikkincliisida csa 
sug'urtadiiniiig toMash eluitnoliga bt)g‘liq boMadi.
ToMovlar tengligini ta'minlash maqsadida ekvivalemlik lamoyili 
qo41aniladi. U ni qo 41 ash da to m o n la rn in g m ajb u riy atlari 
o'zgarmaydi, ekvivaicntlik tamoyiliga muvonq foizlar darajasi, ular- 
ning turi, majbiiriyalni bajarish vaqti, to'lovlaming vaqt bo‘yicha 
taqsinilanishi va boshqalar o'zgartirilishi miimkin, Moliyaviy hisob- 
kitoblarda juda ko‘p muammolar ekvivaicntlik tamoyiliga asoslan- 
ganligini kelgusi boMitnlarda ko‘rib chiqamiz.
Adabiyotlarda foizlar, foizli putlar, foiz stavkalari va boshqa 
so'zlar ishlatiladi. Bular bir xil narsami yoki turli ma’noga egami? 
Ushbn savolga javob berish uchun ularni ma’noviy tahlil qilish 
zarur. Foizli pullar yoki qisqacha foizlar deganda puini (ssuda, 
tovarni kreditga sotish, ptilni depozit schyotiga joylashtirish, qim- 
matii qog‘ozlarni ayrim turlarini sotish, olisli va boshqa shakJiar) 
qarzga berib va undan olingan daromad summasi tiishuniladi. De- 
mak, foizlar qaysi shakl va paydo bo‘!ish turiga ega bo‘lmasin, ular 
doimo ssuda foizi iqtisodiy kategoriyasininganiq namoyonbo'lishidir. 
Foiz olish yangilik emas. Masalan, Qadimgi Gretsiyada qarz sum- 
masidan 10% dan 36% gacha foiz olingan.
Moliyaviy bitim va kredit keiishuvini tuzishda tomonlar foiz 
stavkasi haqida kelishib olishadi. Foiz stavkasi deganda qayd qilin- 
gan vaqt oralig'idagi nisbiy daromad hajmi tushuniladi va u foiz 
daromadini qarz summasiga bo‘lish bilan aniqlanadi. Foiz stavkasi 
tijorat, kredit va investitsiya shartnomalarining eng muhim qismlari- 
dan biri bo'lib, o'niik yoki oddiy kasrlarda o ‘ichanadi. Oddiy kasr- 
larda o'ichansa, aniqiik 1/16 yoki 1/32 qayd qilinadi.
Hisob-kitoblami amalga oshirishda foiz stavkalari, odatda, o'nlik 
kasrda oichanadi. Foiz stavkasi davri bir yii deb qabul qilingan.
Kelishuvga binoan foizlar ustama shakida har yili tolanishi yoki 
boshlanghch summaga qo‘shib borilishi mumkin. Boshlang'ich sum- 
maga foiziarning qo ‘shilib borishi bilan boshlang'ich summaning 
ortish jarayoni moliya bozorida foizni kapitalizatsiya qilish deyiladi.
Foiz stavkasi hajmi bir qancha obyektiv va subyektiv omiliarga 
bog'liq (pul-kredil bozori hoiati, bitim turlari, qarz va kredit mud- 
dati va razmeri, qarz oluvehining xususiyatlari va boshqalar) va u 
qarz suntma bo‘yicha oshgan qiymat summasi hisoblashda faqat ins- 
tniment hisoblanmay, xohlagan moliyaviy, kredit, investitsion yoki
24

---

tijorat operatsiyasi, bitimi yoki (aoliyatining daromadliligi darajasi- 
ning o ‘lchovi sifatida ham qoMlaniladi. 04gan asr adabiyotlarida 
foiz siavkasi joylashtirish stavkasi deb yuritilgan. Bu noto‘g‘ri fikr 
emas. Hozirgi kunda ham millionlab tijoratehilaro‘z kapitalini omadli 
joylashtirish ustida bosh qotirishadi. Zamonaviy moliya bozorida foiz- 
larning xilma-xil turlari va ularni kapitalizatsiya qilishning turli usullari 
uchraydi. Foiztaming farqlanuvchi qator beigilarini ajraiish mumkin.
Ustama yozishda qabul qilingan baza (boslilang'ich summaj 
o ‘zgarmaydi va bosqichma-bosqich o ‘zgaradi. Birinchi hoiatda sod- 
da foiz stavkalari, ikkinchisida murakkab foiz stavkalari qo'Iianiladi. 
Murakkab foizda daromad birinchi davr uchun boshlang‘ich (P) 
summadan hisoblansa, ikkinchi davr uchun daromad summasi 
boshlangrich summa (birinchi yil) va birinchi yil bo‘yicha olingan 
foiz pullar (daromad) yig'indisi summasidan hisoblanadi va h.k. 
Boshqacha aytganda, murakkab foizli usulda ham asosiy qarz, ham 
undan olingan daromadlar (foizlar) daromad keltiradi,
Foiz pullarini htsoblash tamoyillari ham turlicha. Ular hozir- 
dan kclgusiga yoki kelgusidan hozirga kabi shakllarda bo‘!ishi mumkin. 
Masalan, sizning 10 min. so‘m pulingiz bor. Uni 3 yilga 10% bilan 
qarzga berdingiz. 3 yildan so'ng qancha pul qaytarib olasiz? Bunday 
foiz stavkasi moliyaviy adabiyotda dekuisiv stavka deyiladi. Agar 
qarz berilayotgandafoiz pul lari olib qolinsa, bu stavka antisipativ 
stavka deyiladi.
Ayrim adabiyotlarda 100 dan 100 ga va 100 ichida foizlari ham 
ishlatiladi. Ushbu foizlarni quyidagi misollar yordamida ko'rib 
chiqamiz.
1. Sizning korxoiiangizga 5 d a n d% — tashkil etuvchi suminani 
ko‘chirishdi. Noma’lum (X) summani aniqlasak;
X = Sd/lOO = Sd‘. d '= d : 100. X ~ foizlar 100 dan olingan 
foizlar deyiladi. Aniqroq yozsak, korxonaga ko‘chirilgan summa 
300000 so‘mning 50% ini tashkil etadi. Bundan R =300000 * 0,5 = 
= 150000 so‘m.
2. Korxona o‘z tovarini К so‘mga sotib, A foizli foyda oldi. 
Foydani aniqiang. Tannarxni G desak, К = G + AG / 100; 
K '= A G / 100. A= 20% va K=IS0000so‘mga tcngdesak, unda K’ 
= 180000 ^ 0,2/ 1,2 = 30000 so‘m. Tannarx (G) = IC - Ю = 
180000 - 30000 = 150000 so‘m.
25

---

3. 
Korxona tovarni К summaga sotib, В foizli zarar ko'rdi. 
Zararni aniqiaiig. raniiaixni G bilan bcigilasak, unda К 
= G — 
В 
* G ; 100. Bii ycrda G = К / 1 - IV 100. Demak, zarar tcng: K' 
= GB / 100. Agar В = 20% va К = 90000 boOsa. itnda K‘ = 90 
* 0 , 2 / 0 , 8 = 22,5 ming.so‘in. Tannarx (G) = 90 + 22.5 = I 12.5 
mingsobn.
Foiz stavkalari doimiy (qayd qilingan) va suzuvchi stavkalarga 
bodinadi. Suzuvchi stavkada foiz stavka ko'rsatilmaydi, vaqt bo'yicha 
o‘zgaruvchi baza (bazaii stavka) va unga qo'shiladigan ustama hajmi 
— marja ko'rsatiladi. Bazaii stavkaga London banklararo stavkasi — 
LIBOR yorqin misol boMishi mumkin.
Foiz stavkalari lizimida 0 ‘zbckiston Respublikasi Markaziy 
bankining qayta nioliyalashtirish stavkasi muhini o'rin egallaydi. 
Bu stavka bilan MB tijorat banklariga kredit beradi.
Qarzni asta-sckin qoplab borislida foizlar yozish ikki xii 
qoOlanisbi mumkin: 1) foiz stavkasi (oddiy va murakkab) qarzning 
haqiqiy summasiga qo'llaniladi; 2) Oddiy foizlar qarzni asta-sekin 
qoplanilisbi hisobga olinmagan holda birdaniga bosblang‘ich sum­
maga yoziladi. Masalan, istc’mol krcdiiida uslibu sliakl qoOlaiiiladi.
Amaliy fiisob-kitoblarda diskrct foizlar {foiz qayd qilingan in- 
tcrvallarda yoziladi) qollaniladi. Ayrim hollarda (u/luksiz deb hisob- 
lanadigan jarayonlarda) uzluksiz foiz stavkalari ham qo'llaniladi.
Foiz stavkalarining bosliqa ttirlari ham mavjud. Ularni ko'rib 
chiqish darslikning tegishli bo'limlarida amalga osliiriiadi.