Statistikasi

Sanoat korxonasi bo‘yicha quytdagi ma’lumotlar berilgan
№
K o ‘rsatki;;h!ar
Jo riy yil
Yil boshi
Yi! oxiri
1
Pul m abiaH 'lari
2360
2300
2
Jo 'n atilR an tovarlar
660
200
3
D ebitorlik q a r/la ri
200
340
4
T o v ar-m o d d iv g iv m ailar
44 4 0
4280
5
OiKqa m uddatli ssu d alar
2 ISO
2360
6
Ishchi va x izm atchilarga ish haqi 
b o ‘yicha qarzlar
440
500
7
K reditorlik qarziari
660
700
Bajarilgan hisob-kitob!ar shundan daloiat bermoqdaki, yil oxiri- 
da yil boshiga nisbatan aktivlar summasi 520 (7760-7140) ming 
so'mga kamaygan, qopianishi kerak bo‘igan qarz esa — 280 ming 
so‘mga (3560-3280) osligan. Bu o'zgarishlar natijasida likvidlik koef- 
fitsiyenti 18 pnnktga pasaygan.
Biz moliyaviy holat va barqarorlikni tavsiflovchi ko'rsatkichlarning 
bir qismini ko‘rib chiqdik, xolos. Bizning fikrimizcha, aynan ko‘rib 
chiqilgan ko‘rsatkichlar respublikamiz korxona va tashkilotlarining 
moliyaviy holat va barqarorligini tahlil qilishda qisman bo‘Isa ham 
qo'ilanadi.
10.3. Korxona faoliyatining moliyaviy natijalariga 
inflatsion jarayonlar ta’sirini slatistik baholash
Inflatsiya asosida iqtisodiyot va moliya tizimining izdan chiqqan- 
ligi yotadi. Inflatsiya pulning qadrsizlanishi, uning muomalada 
ko'payishi va tovar ta ’minotiga to'g'ri kelmasligi jarayoni sifatida 
qaraladi, Inllatsiyaning ikki tnri mavjiid: «talab inflatsiyasi» va «хага- 
jatlar inflatsiyasi». Birinchi turda tovarlarga (ish, xizmatga) bo'lgan 
talab takliflardan yuquri boOadi, ikkinchi turda esa bir tovarga lo‘g‘ri 
keladigan xarajatlar oshgan holda, u tovarlarning jam i taklifi hajmi 
kamayib ketadi,
Ishlab chiqarish xarajatiari bahosining o'sishi bilan bog'liq iii- 
flatsiya, xomashyo, materia liar, elektr energiyasi va mehnat haqi
294

---

orti.4J)i asosida paydo bo‘Jadi. Bii maJisulot Lshlab chiqarish hajmi- 
ning, tovar va xizmatlar janii la kli fining va korxona [bydasining 
kamayishiga oiib keladi. Bimdan tashqari, inflatsiya asosiy fondlarni 
takror ishlab diiqarishga, amortizatsiya ajratmalari liajmiga va kor- 
xonaning barcha nioliyaviy natija va barqarorligini tavsiflovchi 
ko'rsatkiclilarga salbiy ta’sir kob'satadi. Butidan, inflatsiya va moliyaviy 
natijalar o ‘rtasidagi bogliqiikni o'rganish zaruriyati tug'Hadi.
Infialsiya darajasini o'lchash uchun statistikada ko‘rsatkichlar 
tizimi (qismiy va toMiq) va balio indekslari ishlatiladi, Indeks metodi 
inflatsiya jarayonini o ‘rganishda boshqa metodlar ichida eng muhim 
0‘rinni egallaydi. Inflatsiyaning korxona moliyaviy natijalariga ta’sirini 
o‘rganishda korxonaning natijaviy ko'rsatkichlari va baho indekslari 
asos bo'lib xizmat qiladi,
Korxona va tashkilotning foyda summasi va rentabellik darajasi 
qator omillarga bogMiq, Ular orasidan quyidagilarni ajratish zarur: 
solishtirrna baholardagi taqqoslama mahsiilotni sotishdan tushgan 
m ablag‘ning o'zgarishi; solishtirnia baholardagi tannarxning 
o'zgarishi; taqqoslama mahsulot tannarxining o‘zgarishi; yangi niah- 
sulot ishlab chiqarishni tashkil etilishi; sanoat mahsulotiga bo'lgan 
ishlab chiqamvchilar baholarining o'zgarishi; tovar-moddiy qiy- 
matlarni sotib olish baholarining o‘zgarishi; asosiy fondlar va kapi- 
tal qo ‘yiImalarni baholashning o'zgarishi; inflatsiya bilan bog iiq
mehnat haqini o'zgarishi; foydani, sotilmaydigan operatsiyalar 
o‘zgarishi hisobidan o'zgarishi; korxona aktivlari qiym atining 
o'zgarishi; korxona shaxsiy kapitalining o'sishi (kamayishi) va 
boshqalar.
Bii omillarga qo'shimcha qilinishi, uiar maydalashtirilishi yoki 
guruhlarga ajratilishi mumkin. Masalan, birinchi omiida chiqarilgan 
mahsulot hajmi va sotilmasdan qolgan mahsulot qoldig'i o'zgarishini, 
ikkinchi omiida ~ material talabchanlik, mehnat talabchanlik va 
fond talabchanlik o'zgarishini ajratish mumkin. Alohida omil sifatida 
chiqariladigan va sotiladigan mahsulot assortimcntining o'zgarishlari 
qatnashishi mumkin.
Ouyidagi shartli misolda foyda va rentabellik hamda inflatsiya 
o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganish maqsadida keyingi hisob-kitobda 
qatnashadigan to'rt guruh indekslarni olamiz:
~ mahsulot (tovar, xizmat) sotish bahosi indeksi;
— xomashyo, material, yoqilg'i, xizmatiar va boshqalarni «sotib 
olish» indeksi;
2 9 5

---

— asasiy fondlar qiymali va kapital qo'yilrnalaming o ‘/garisli 
indcksi;
— inllaisiya iminosabati bilan o‘rlacha isti haqining o ‘zgarisli 
indcksi.
Bu indcLslar iruilisulol va xarajat tarkibi o ‘zgarnias boMgan bo- 
laida bisoblanislii zarurligini eslaiib o4amiz.
Misol. Joriy davr ucluin korxonaning quyidagi m a’iumotlari 
bcrilgaii, ming so‘m.
1. Mahsulolni sotislidan olingan sof Uishum (mablag‘), joriy 
bahoiarda —2000(J();
2. Sotilgan mahsLilut lamiarxi—160000, shu jumladan: moddiy xara- 
Jatlar — !28(K)0; amortizatsiya ajratmalari — 8000; isli haqi — 24000
3. Mahsulolni sotislidan olingan Гоу da — 40000;
4. Boshqa foyda — 3000.
5. islilab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning o ‘rtacha 
qiymati - 60000;
6. Moddiy aylanma mabiagOarning (aktivlarning) o'rtacha qiy­
mati — 25000.
7. Pul mablagMari, dcbiiorlik qarzlari va boshqalar — 5000.
8. Shaxsiy kapital — 64000.
Bnndan tashqari, quyidagi qo'shimcha ma’lumotlar mavjud:
1, Sotilgan rnahsiilot baho indcksi 2,5 baravami tashkil qiladi;
2. Xonvasbyo, material, yoqilg‘1 va hokazo sotib olisb baliosi 
indcksi — 2,35;
3. Asosiy fondlar va kapital qo‘yilnialar bahosi indcksi —1,8;
4, !s!i Iiaqi indcksi — !,75 oshgan.
Bu nia’lumotlarasosida rentabcllik ko‘rsatkichini (inflatsiya hisobga 
olingan va olinmagan hollarda) tiainda koraona foyda va rentabclligi- 
ga ta ’sir qiluvchi oniiilarni intlatsiya ta'sirida o‘zgarishini oVganamiz,
1. Umumiy foyda summasi:
Fti=40000+3000=43000 ming so‘m.
2. Korxona aktivlari qiymati (A) teng:
A=60000+25000+5000=96000 ming so*m.
3. Inflatsiyani hisobga olmagan holda korxona rcntabelligi darajasi:
A. Mahsulot rcntabelligi:
Foyda
R -