Statistikasi

qarz majburiyatlari turi bo‘yicba tasnifi
Bu tasnif ba’zan budjet defitsitini moliyalashtirish instrument- 
lari tasnifi deb ham ataladi. Bu tasnif bo'yicha statistika ma’lumotlari 
davlat idoralari davlat budjeti defitsitini moliyalashtirishda qaysi 
usullar, instrumentlardan foydalangani hamda sarflardan ortgan moliya 
resursiari (profitsit) qaysi yo'nalislilarda ishlatilganligini tahiil qilish 
imkoaini bcradi. Bu tasnifda kreditorlar (qarz egalari) to‘g‘risida
120

---

ma'lumotlar bo‘lm£isa-da, un li usuldagi jalb qilish yoki qoplashlaming 
iqtisodiy oqibatlari yoki iqtisodiy muammosi (fe’l-atvori) ni ehti- 
mollash mumkin. Bu tasnifda rezidentlar va norezidentlar cbegarala- 
nadi, iLirli vaziyatlar: uzoq muddatli obligatsiyalar (I yildan orliq), 
qisqa muddatli obligatsiyalar va veksellar (1 yilgacha), boshqa kate- 
goriyaiarga kiritiltnagan uzoq muddatli ssudalar, boshqa kategoriya- 
larga kiritilmagan qisqa muddatli ssudalar va bo'naklar, boshqa maj- 
buriyailar; likvidlikni boshqarish maqsadlari uchun naqd pul 
mab!ag‘lari, depozitlar va qimmatli qog'ozlar hajmidagi o‘zgarishlar 
alohida ajratiladi. Tasnifning quyidagi chizmasi keltiriladi.
[. Jami moliyalashtirish (xuddi D.I).
11. Ichki moliyalashtirish (xuddi D.H):
1. Uzoq muddatli obligatsiyalar,
1.1. Chiqarildi.
1.2. Qoplandl.
2. Qisqa muddatli obligatsiyalar va veksellar.
3. Boshqa kategoriyaga kiritilmagan uzoq muddatli ssudalar.
3.l.Oiindi.
3.2. Qoplandi.
4. Boshqa kategoriyalarga kiritilmagan qisqa muddatli ssu­
dalar va bo'naklar.
5. Boshqa majburiyatlar.
6. Likvidlikni boshqarishga m o‘ljallangan naqd pul 
mablagMari, depozitlar va qimmatli qog'ozlar hajmidagi o'zga- 
rishlar.
TIL Tashqi moliyalashtirish (huddi D, III):
7. Uzoq muddatli obligatsiyalar;
7. [.Chiqarildi.
7.2. Qoplandi.
8. Qisqa muddatli obligatsiyalar va veksellar.
9. Boshqa kategoriyalarga kiritilmagan uzoq muddatli ssu­
dalar va bo‘naklar.
10. Boshqa kategoriyalarga kiritilmagan qisqa muddatli ssu­
dalar va bo'naklar.
11. Boshqa majburiyatlar.
12. 
Likvidlikni boshqarishga moMjallangan naqd pul 
mablag'lari depozitlar va qimmatli qog'ozlar hajmidagi o'zgarishlar,
Tasnifdagi 1.2, 3.2 va 7.2 qatorlaridagi «Qoplandi» deyilganda 
uzoq muddatli obligatsiyalar (ichki va tashqi), turli ssudalar (ichki

---

va tasliqi) ni davtat idoralari lomonidan asosiy summasining (ya’ni 
foiz to'lovlaiisiz) qoplanishi tushuniladi. Clumki foiz to'lovlari davlal 
budjetining sarflarida alohida modda bolida ko'rsatiladi (xarajatlar- 
ning iqtisodiy tasnifiga qarang). XVFning keying! ishlanmalarida bu 
tasnifga (E) biroz o'zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish borasida 
maslahat tariqasida fikrlar bildirilmoqda. C hunondii, «Е» tasnifl- 
iiing nomi, tarkibi boWicha, Jumiadan, jami nioliyalashtirish alo- 
hida-aiohida boltda: siyosat maqsadiariga moliya aktivlarini sof jaib 
qilish (E.A.I), tikvidiikni boshqarishga moliya aktivlarini sofjalb 
qilish (E.A.2) ni ko'rsatish. Bundan tashqari, shu tasnifda maxsus 
«ELf bodimi «Sof olingan majburiyatlar» kiritilishini taklif qilin- 
m oqda. XVF davlat rnoliyasi statistik a sin i M H T -93 bilan 
uyg‘unlashtirish maqsadida yangi «Sektorlar bo‘yiclia moliyalashli- 
rish» tasnifini tavsiya qilmoqchi. Unda jami moliyalashtirish tarkibida:
1. Siyosat lichiin moliyaviy aktivlarni sofjalb qilish (sektorlar 
bo'yicha).
2. Likvjdlikni boshqarish uchun moliyaviy aktivlarni jalb qilish 
(sektorlar bo'yicha).
3. Sof olingan majburiyatlar, bodimlarini bodishi takiif qilin- 
moqda,
Makroiqtisodiyot va moliya fanlarida davlal budjeti defitsitini 
moliyalashtirish texnikasi sifatida pulli va qarzli moliyalashtirish usul- 
lari ko'rsatiladi. Davlat budjeti defitsitini moliyalashlirishning birinchi 
usulidan muntazam foydaianish har doim va hamma yerda inflatsi- 
yaga olib keladi. Buni odish iqtisodiyoiidagi davlatlar misolida ko'rish 
mumkin. Masaian, Rossiyada 1995-yilgacha davlat budjeti defitsitini 
asosan naqd pui chop etadigan stanokdan foydaianish (pul cmissi- 
yasi) orqali moliyalashtirish natijasida inflatsiya darajasi faqat 1993- 
yilda 874,6 % ni tashkil etdi. (GFS,2000,p 653). Bunday holni boshqa 
davlatiarda ham ko‘rish mumkin. Ikkinchi usulda davlat ichki va tashqi 
qarzini ko'paytirish evaziga dcfitsit moliyalashtiriladi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasining «Budjet lizimi Lo‘g‘risida»gi qonunida davlat bud- 
jetining defilsiti:
— davlat tomonidan xorijdan va ichki mablag'larni jalb qilish;
— Respublika budjeti inablag'larining moliya yiii boshlanishidagi 
qoldiqlarini;
— qonunlarga muvoflq boshqa manbalar hisobiga moliyalashti­
riladi, deb belgilangan.
122

---