Statistikasi

V BOB. BANKIAR VA BANK FAOLIYATI STATISTIKASI
5.1. Bank stattsUkasirtinf> predmeti va va/ifalari
Bo7or iqtisodiyotini bankkirsiz tasavvur qi!ib ham bo'ltTiaydi. 
Ulami bozor mexanizmi qismlari ichida shii mexanizmning «mo- 
lori‘> deb acashadi. Bugungi kunda bu «motorlar» soni va turi juda 
ham ko‘p ( 0 ‘zbckistonda 2009-yil boshiga banklar soni 30 ta), 
ular bajaradigan ish va xizmatlar soni (yirik banklarda 100 dan 
ortiq xizmat uiri mavjud) iindan liain ko‘p. Banklarning quyidagl 
tnrlari mayjiid: Markaziy bank (asosiy maqsadi — mllliy valnla bar- 
qarorligini ta ’minlash); tijorai banklari {nlar «kredit supermarket- 
lari» yoki «irtoliyaviy univermaglar» ham deb aialadi), ixtisoslash- 
gan motiya-krcdit muassasalari; investitsiya banklari, jamg'arish 
idoralari, snghirta kompaniyalari, pensiya fondi, investitsiya kornpani- 
yalari.
Mulk shakli bo‘yicha banklar davlai, xu.susiy, aksionerlar banki, 
koopcrativ, munitsipial, aralash boMishi mumkin.Xalqaro banklar 
mavjud; jahon banki, xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki. Xalqa- 
ro banklar iransmilhy va ko‘p inilliy banklarga boMinadi. Transmil- 
hy bank bodishi uchun bank kamida 5 ta mamlakatda o‘zining sho‘ba 
tashkilotiga ega bo'lishi kerak.
0 ‘zbekistonda boshqa rivojlangan mamiakatiar kabi banklar ti- 
zimi ikki pog‘ona!idir; O ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va 
tijorat hamda maxsus banklar.
Qonun bo'yicha (1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan « 0 ‘z- 
bekiston Re.spublikasi Markaziy banki to‘g‘risidagi» qonun) Marka­
ziy bankka quyidagi vazifalar yuklatilgan: monetar siyosatni va valu- 
tani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish 
va amalga oshirish; 0 ‘zbekiston Rcspublikasida samarali bisob-kitoblar 
tiziinini tashkil qilish va ta ’minlash; barcha banklar faoiiyatini 
uyg‘unlashtirish va ular ustidan nazorat qilish; mamlakatning ras- 
miy oltin-valuta zaxiralarini saqlitsh va boshqarish; boshqa bank tnuas- 
sasalarining majburiy zaxiralarini saqiash va boshqarish; Motiya
127

---

va/irligi bilaii birgalikdu davlai budjctinmg g’a/na yrosini ta ’minlasli; 
milliy valiuani muomalaga chiqarish; pul nuiomalasini tanibga so- 
li,sh va boshqarisli, milliy valiilaning bosliqa valiualarga nisbatan 
kursini aniqhish va ayirbosblasli.
Qisqacha qilib aytganda. Markaziy bank niamlakatning pubkrcdit 
siyosatini asosiy yobiaiisliiariiii bclgilash va boshqaiish funksiyasini 
bajaradi. U faqat I'oyda olishga imilib faoiiyai ko'rsatmaydi, davlal- 
ning biitun iqlisodiy holaUni yaxshilash siyosalini amalga osliiradi 
va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga kobnaklasbadi. Tijonit batiklarida 
esa asosiy tamoyil ko'proq foyda olish sanaladi. Ular bo'sli lurgan 
pul mablag'larini, qo'yilma va lo'plamalarni saqlasb va to‘plasb, 
liisob-to'lov inexanizmi va pul aylanmasini tashkil qilisb hainda 
ta’min lash, jismoniy va yuridik sbaxslarni krcditlash, banklararo kre- 
diUash tizimida samarali qatnashish, kal'olatlash ishlarini amalga 
oshirish, turli xil xizmatlai' {iizing, trast, liisob-kitob) ko'rsatisb 
va boshqa vazifalarni bajaradi.
Tijorat banklari yuqoridagi vazifalar bilan bir qatorda quyidagi 
funksiyalarni bajaradi: kredit vositachisi, xo‘JaIikda Jamg‘arishni 
rag‘bailantirish, tolovlarda vositachilik.
Tijorat banklarining krcdii vo.sitachiligi [bnksiya.si — bu kor- 
xonalar va abolining vaqtindialik bo'sh rcsurslarini qayla taqsim- 
lash, boshqacha aytganda, kredit berisbdir. Ushbu fimksiyaning asosiy 
xiisusiyati resurslarni qayta taqsimlashning bush mezoni qarzdor 
ularni iinumli ishlatishi hisoblanadi.
Resurslarni taqsimlash xo‘jalik aloqalarining gorizontali bo'yicha 
bankiarning vositachiligida qaytarib bcrish va toMash sharti sharoitida 
amalga oshiriladi. Olingan va berilgan mablagdar uchun todovsum- 
ma,si talab va taklif summalari ta’sirida shakllanadi. Natijada xalq 
xo‘jaIigida moliyaviy rcsurslai iiing erkin harakatiga crishiladi.
Tijorat banklarining ikkinchi funksiyasi xo‘jalikdagi pul 
to'plamalarni rag bailantirishdir. Pul mablag'larining io‘plamasini 
banklar tomonidan rag'batlantirish faol depozit siyosati asosida 
shakllantiriladi. Kreditorlarga yuqori fbizlardan tasbqari lo'plagan 
mablagdarini banklarga joyla.shtirisb uchun yuqori darajadagi bank 
kafolari zarur. Tijorat banklarining dcpozitlarini, bank muassasala- 
rining aktivlarini sug‘urtalash f'oizini tashkil ctish katolat yarati- 
lisiiiga xizmat qiladi.
Mustaqil subyektlar o'tlasidagi toMovlarda vositachilik tijorat 
banklarining navbatdagi funksiyasi sanaladi. Rcspublikada fond bozo-
12«

---

rini rivojlanishi bilan tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar ope- 
ratsiyasidagi vositachilik funksiyasini yuzaga keldi.
Kredit tizimiga banklardan tasbqari maxsiis moliya-kredil insti- 
lutlari kiradi. Ularsirasiga kredit ittifoqlari va kooperativlar, moliyaviy 
va trast kompaniyalari, sug‘urta kompaniyalari; pensiya fondlari; ssuda- 
omonat assotsiatsiyalari, investitsion fondlar, lombardlar va bosh- 
qalarni kiritish niumkin.
Ular aholi va yuridik shaxslaniing mablag'larini to'playdi, kor- 
xona va jismoniy shaxslarga kredit beradi, banidararo kreditlashda 
kafolatchi bo‘ia oiadi, ishonch operatsiyaiariiii bajaradi.
Demak, mamlakatda bank tizimining dinamik rivojlanishi banklar 
soni va ish faoliyatini baholovchi statistik axborot bilan aniqlanadi.
Bank statistikasining predmeti — bankJarning faoliyat samara- 
dorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni hisoblashni va tahlil qiiishni 
o'rgatuvchi statistik metodlar yig'indisidir, obyekti — barcha banklar 
faoliyati, subyekti — har bir bank va boshqa kredit muassasalari, 
bank mijoziari, yuridik va jismoniy shaxsiar bo'ladi.
Bank statistikasi oldida quyidagi vazifalar turadi;
— banklar va boshqa kredit muassasalarining maqsadiga va ba- 
jaradigan operatsiyalariga muvofiq ularni aniq turlarga, guruhlarga 
va sinflarga ajratish;
— bank mijoziari soni va tarkibini, ularning pul qo'yilmalari 
hajmi, dinamikasi va tarkibini, toMdirilish mablag’lari va foydala- 
nish yo'nalishlarini o'rganish va tahlil qilish;
— bank normativlarini asoslash, ulardan chetlashishni hisob- 
lash hamda chetlashishni pasaytirish va bank moliyaviy barqarorli- 
gini ta ’minlash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
— har bir bank operatsiyasi bo'yicha risk darajasini aniqlash va 
uni pasaytirish bo'yicha takliflar ustida doimiy ishlash;
— bank xarajat va daromadlarini hisoblash va tahlil qilish (iloji 
boricha bu ishni har bir operatsiya uchun bajarish zanir).
Banklar statistikasining eng muhim vazifasidan yana biri bank 
faoliyatini tavsiflovchi ko'rsatkichlarni hisoblash mctodlari va 
metodologiyasini rivojlantirish, statistik ohganishga jalb qilinadi- 
gan obyektlarni ko‘paytirish, ayniqsa, olliigan va olinadigan nati- 
jalar ishonchhligini, antqligini va tczkorligini oshirishdir.
Yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun bank statistikasi quyudagi- 
larni o‘rganadi:
129

---

— daviat, kooperativ, jamoatchilik lashkilotlari va korxonaiar 
hamda aholining vaqtinchalik bo‘sh mablag‘lari to'planmasi 
(akkumulatsiyasi);
~ xalq xo‘jaligi va aliolini uzoq va qisqa tnuddatli krcditlash;
— kapital mablag‘larni moliyalashtirish;
“ pulsiz hisob-kitoblar;
— kredit muassasalarining kassalari orqali naqd pul aylanmasi;
— om onat ishi;
— davlat budjetining kassa ijrosi.
Bank statistikasi banklarni va ularning faoliyatini lurli aspektlar- 
da oVganadi: soni, mulk sbakli, tayintanishi, xizmat qilish turlari, 
assortimenti bo'yicha va boshqalar.
Masalan, korxona va tashkilotlaiga hamda aholiga ko'rsatiladigan 
bank xizmatlari statistikada quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganiladi: