Statistikasi

= 22,55 + 0 ,0 1 7 -4 5 0 = 30,2 m ln . so'm  
= 22,55 + 0,017 ■
 750 = 35,3 min. so^tn 
= 22,55 + 0,017 • 1050 = 40,4 ni In. 
j
-
d
'm 
T ’ijs o
~ 22,55 + 0,017 • 1350 = 45,5 
n i l n .
s a ‘'m 
= 22,55 + 0,017 ■
1650 = 50,6 m In. so'm  
Nazariy qator qiymatlarining yig‘indisi 
empirik qator
qiymallari yigMndisiga teng boMishi kerak: 
■
= 202 
= 30,2 + 35,3 + 40,4 г45,5 + 50,6 = 202 mln.^o'm
Bank shaxsiy kapitali bilati foyda summasi o'rtasidagi bogMiqlikning 
zichligini baholash uchun korrelatsiya koeffitsiyentini hisobiaymiz:
V
V —
Ushbu formuladagi yagona nom a’lum had y^ ni hisobiaymiz.
= 30^ + 35^ + 4H + 46^+ 50^ = 8422. 
Endi korrelatsiya 
koeffitsiyenti quyidagiga teng:
227400 -
5250■202
r = -
L
i
2 5 0 0 - ( ^
(202 f
8422 --^^-----^
■
= 0,998
V
139

---

Korrelatsiya koeffitsiycnti birga yaqin. Dcmak, bank foydasi shax- 
siy kapitalga bog‘iiq, Foydaga ta’sir qiiadigan omillarni 100% deb 
qabul qilsak, shundan 99,8% i shaxsiy kapital hajmiga to ‘g‘ri keladi.
. 
5.3. Baiiklarning kredit faoliyati statistikasi
5.3.1. Kredit operatsiyatari tushunchasi va ko^rsatkichlari
Kredit deb bir siibyekt ikkinclii subyektdan pul yoki tovarni 
ma’Ium bir muddatga mukofot to'lasli va qaytarib berish sharti 
btlan olishiga aytiiadi.
Kreditni banklar, korxona va tasbkilotiar, aksionerlik jarniyat- 
lari, xususiy ftrinalar, sug'urta kompaniyalari, investitsiya fondiari, 
davlatlar, xalqaro tasbkilotiar va jismoniy shaxslar berishi mumkin. 
Yuqorida sanalganlar qarz oluvchi bo‘Iishi ham mumkin.
Kredit bir qancha turlarga boMinadi, Muddati bo'yicba; qisqa 
muddatli, uzoq muddatli. Ta’minlanishi bo'yicba: ta ’minlangan va 
ta’minlanmagan. Kreditor turlari bo‘yicha: davlatlararo, banklar- 
aro, bank, davlat, tijorat, lizing kompaniyasi krediti, sug'urta kom- 
paniyasi krediti, shaxsiy kredit. Debitorlar turi bo‘yicha: qishloq 
xo'jaligi, sanoat, kommuna! kredit, nomli kredit. Foydalanishi 
bo'yicha: iste’moi, sanoat. Aylanma mablaglarini yaratish bo'yicha: 
investitsiya krediti, moliyaviy tanglikni yo'qotish uchun, o'rtacha 
kredit, mavsumiy kredit, qimmatli qog‘ozlar bo'yicha kredit, ck- 
spon va import kredit. Bulardan tashqari kreditni yana quyidagi 
turlari mavjiid: ipoteka, forfeyting; imtiyozli, diskotli (hisobli), 
lombard, aval, yevrokredit va boshqalar.
Respublika .Moiiya vazirligi va Markaziy bank huljatlarida qarz 
oluvchining moliyaviy faoliyatiga, lining kredit qobiliyati darajasi, 
kreditni qaytarish imkoni, tegishli va to‘liq hiijjatlashtirilgan ta’minot 
mavjudligi va boshqalarga qarab kredit quyidagi toifalarga bo'Unadi; 
yaxshi, qoniqarii, substandartli, shubhali, ishonchsiz kreditlar.
Kreditning barcha turlari va ko‘rsatkichlari statistikaning o'rganish 
predmeti hisoblanadi. Statistikaning vazifalariga (5.1 -paragrafda kelli- 
rilgan vazifalardan tashqari) kredit hajmi, tarkibi, 
dinamikasi, 
muddati va boshqalarni tavsillovchi koYsatkichlar tizimini yara­
tish, kredit olish va qoplash sharoitlarini o'rganish, kredit bo‘yicha 
daromad va kredit operatsiyalari samaradorligini aniqlash va boshqa 
vazifalar kiradi. Bulardan tashqari, bizning fikrimizcha, har bir
140

---

kredit opemtsiyLisini (iKijmidan qat’iy ria/ur) o'ziga xos xususiyali- 
nj tvrgaiiish, kredit slavkaiarining kicditni olish va qoplasli shart- 
sharoitlari hisobga olingan hotda har bir kredit operatsiyasi uclum 
dit'fercnsialiiii belgilash, kredit siavkalarining iiarx, soliq, innaisiya 
va boshqa ko'rsatkichlar biian bogdiq liolda belgilash va tahli! qilish 
statislikaning muhim vazifasidir. Bu vazil'ani batikirlar, amaliyotelii 
iqtisodchilar, moliyachilar va statistikiar birgalikda bajarsa, aatija 
yanada yaxshi bo'ladi.
Kredit munosabatlarini baholashda statistika liajm, tarkibiy, 
0‘rtacha, dinamik va saniaradorlik ko'rsatkichlaridan foydalanadi. 
Statistika bu ko'rsatkiehlarni, iilarga ta’sir qiluvchi omillarni, ular- 
ning umtimiy ijiirnoiy-iqlisodiy voqcalikka (va aksincha) ta'sirini 
aniqlaydi va oichaydi.
Kredit hajmi muhim ko'rsalkichlardan biridir. Amaliyotda bu 
ko'rsatkichning ma’lurn bir davrda olingan va berilgan summaiari 
hisoblanadi, Bundan tashqari, qoplangan kredit va kredit bo'yicha 
qarz summaiari ham hisoblanadi. Bu summalarni hisoblashda hisob- 
kitob asosiy qarz va foizlar (muddatida va muddati kechiktirilgan 
summalar bo'yicha alohida) bo'yicha olib boriladi. Muddati uzay- 
tirilgan (prolongatsiya qilingan) kredit biian muddati to'lgan 
krediini adashtirmaslik kerak.
Yuqorida keftirilgan ko'rsatkichlar boshlaiig'ich aktuar (hujjat- 
lashtirilgan) ma’lumotlar asosida oddiy qo'shib ehiqish usuli biian 
aniqlanadi va navbaldagi ko'rsalkichlarni hisoblashda asos bo'lib 
xizmat qiladi.
Kredit hajmi, darajasi, tarkibi, o'zaro bog'liqligi, dinamikasi 
va samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar va ularni hisoblash 
masalalariga keying! paragraBarda batafsil to'xtaiamiz.
Kredit statistikasi ko'rsatkichlari orasida kredit riski ko'rsatkichi 
eng muhimi sanaladi, Berilgan kredit suinmasi biian (o‘z vaqtida 
qaytarmaslik va kapitaldan ajralish) risk yonma-yon yuradi, 0 ‘z mud- 
daiida qaytahlmagan .summa kredit boqimandasidir. U asosiy qarz va 
kredit foizlaridan tashkil topadi,
Qaytarilmagan asosiy qarzlar va ular bo'yicha foizlar suinmasi 
qo'ldan boy berilgan kapital. Qo'Idan boy berilgan kapitai, odat- 
da, yalpi zarar sifatida ko'riladi. Ko'rilgan zarar hisobdan chiqqan 
aylanma mablag'dir. Agar qarzdordan yoki boshqa manbalardan 
ko'riigan zararning bir qismi qoplansa, ko'rilgan zarar o'sha sum- 
maga karnayadi. Kredit biian bog'liq bo'Igan boqimanda summasi.
1 4 !

---

qo‘l(Jan boy berilgan kapiUil, zararlar kredit kaniomadining xiisiis- 
iy hollar! hisoblariadi,
Shimday qiiib, krcdil munosiibatlarida riskning uch xil tiiri mavjud 
ekan: boqimandalik, kapitalni qo'ldan boy berish, zarar riski.
Kiskni oldindan ko‘ra bilish yoki uni hisobiash miimkin. Buning 
L i c h i m
bizda kreditni bcrishdan boshlab to qoplash shart-sharoit- 
larigacha bar tomonlama o ‘rganilgan, boshlarig‘ich hiijjatlardan 
olingan kafolatlangan axborot bodishi kerak.
Asosiy qar/ bo^yicha kredil boqiinandasi suminasini quyidagicha 
hisoblasiiimiz mumkin. Masalan, oV. miiddatida qoplangan asosiy 
qarz bo‘ylcha aylanma 200 min. so‘m, nuiddati kechiktirilib qop­
langan asosiy qarz — 20 min. so‘m, qoplanmagan surnina — 25 min. 
so‘m. Bii yerda boqimaiida riski 0,18 [(20+25):(200+20+25)] ga teng. 
Miiddati kechiktirilib qoplangan ssiida summalariga, odaida, yu- 
qori foizlar (jarimalar) qo'llaniiadi. Shutting uchun ham, jami risk 
boqirnanda riskidan yuqori bodadi.
Kreditor uchun kechiktirilgan toMovlarni ikki parametri mu- 
him: surnma va muddat. Bu ikki parainctr birlashtirilsa, kapital- 
kunlar soni kelib chiqadi. Kapital-kunlar soni boqirnanda summasi 
va kechiktirilgan kunlar sonining ko‘paytmasiga teng, Masalan, bo- 
qimanda summasi 20 min. so‘m, kechiktirilgan kunlar soni 36 kun. 
Demak, qarzning mutlaq miqdori 720 min, so'm-kunni tashkil qiladi. 
Bu miqdor (720 min. so‘m-kunni) moliya tilida kredil g'azabi deyi- 
ladi. Krcdit g'azabi bo‘yicha riskni aniqlash uchun qarzning mutlaq 
miqdori rejadagi kapital-kunlar soniga bo'linadi. Masalan: 60 kunga 
40 min. so'mlik kredit berilgan. Kredit ikki martada qoplangan: 60 
kundan keyin 36 min. so‘m, yana 6 kundan so‘ng 4 min. so‘m. Kredit 
g'azabi bo'yicha risk 0,01 [(4x6):(40x60)] ga teng.
Qo'ldan boy berilgan kapital riski va kapilal g'azabi riski o'zaro 
uzviy bog'liq. Bundan foydalanib qo'ldan boy berilgan kapita! 
bo'yicha riskni aniqlash mumkin:
L=Vx K,
bu yerda: L - qo'ldan berilgan kapital riski; V — kredit g'azabi 
riski; К - parametr.
Quyidagi misolni ko'rib chiqaylik. Respublika tijorat banklari 
tomonidan berilgan 300 ta kredit operatsiyasini tahlil qilganimizda, 
parametrning o'rtacha mohiyati beshdan bir qisrnga teng bo'ladi. 
Tahlil qilingan oyda kredit g'azabi bo'yicha risk 0,018 ni tashkil 
qiladi. Reja bo'yicha qoplash hajmi 40 min. so'mni tashkil qilishi
142

---

kerak. Bankning kiitilayotgan qo‘ltian boy berilgan mablag'i 0,144 
(40x0,018x0,2) min. so‘mga leng.
Kredit tizim ida kredit resurslari va kredit q o ‘yiima!ari 
ko‘rsatkiclilari muhim ahamiyatga ega. Bn ko‘rsatkichlar o‘zaro nzviy 
bog‘liq bo'Sishi bilan birga bir-biiidan farq qiladi, Kredit resurslari 
banklar, xalq xo‘jaligi tarmoqiari, sng'urta kompaniyalari, diet el 
faoliyati va ahoii resurslaridan taslikil topadi.
Bank mablag'lariga ustav fondi, zaxira fondi va maxsus fondlar 
qo‘shiladi, xalq xo'jaligi tarmoqiari mablag‘!ari esa korxona va tash- 
kilotlarning hisob raqamidagi pu! qoldiqlari, kapital qo'yilmalar 
schyotidagi mablag‘lar va turli xil buyurtmachilarning mablagOaridan 
tashki! topadi. Ahoii mablagMariga ularning jamg'arma va tijorat 
banklari schyotlaridagi pullari, qo'ldagi naqd pullar kiradi.
Shunday qilib barcha kredit resurslari (ya’ni bo ‘sh turgan 
mablaglar) ning yig'indist mamlakatningssuda fondiga teng.
Kredit qo‘yilmalari deb banklar va boshqa kredit muassasa- 
lari tomonidan korxona, tashkilot va aholiga haqiqiy berilgan sum- 
malarga aytiladi. Kredit qo‘yilmalarining hajmi, tarkibi, dinamikasi 
va samaradorligini tavsidovchi bir qancha ko'rsatkichlar mavjud, 
Ularga batafsil to‘xtalish bn mavzuning vazifasi emas.