Sug’orishda yer osti suvlaridan ratsional va ekologik xavfsiz foydalanishning ilmiy asoslari
Download 232.83 Kb. Pdf ko'rish
|
sug-orishda-yer-osti-suvlaridan-ratsional-va-ekologik-xavfsiz-foydalanishning-ilmiy-asoslari-kungaboqar-misolida
Abstract: The low temperature of underground water leads to the extension of
the vegetation period of plants (for example, sunflower). For example, the growth and development of plants is delayed for 7-15 days. All this ultimately affects the yield and quality of the agricultural crop, the period of ripening of its fruits. As a result, the low-temperature water-air soil environment of the aeration zone naturally does not ensure the timely dissolution of nutrients and fertilizers. Also, it does not allow them to be fully assimilated by plant root systems in time. Under such conditions, part of the nutrients sinks under the influence of the falling currents of cold water and mixes with the groundwater. On the other hand, a cold water-air-soil environment of 14- 18°C is harmful for plants, significantly reducing the rate of growth and development and exposing it to various diseases. All this, in turn, has a negative impact on the productivity and quality of agricultural crops, and the period of ripening of its fruits. Keywords: aeration zone, irrigation sources; underground water; temperature; mode of water consumption, transpiration coefficient. Kirish. Yer osti suvlari insoniyat uchun muhim suv manbai hisoblanadi. Yer osti suvlari butun dunyo aholisining 50 foizini ichimlik suvi bilan to'liq yoki qisman ta'minlaydi va sug'orish uchun ishlatiladigan barcha suvning 43 foizini tashkil qiladi. Dunyo bo'ylab 2,5 milliard odam o'zining kundalik suvga bo'lgan asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun faqat yer osti suv manbalariga bog'liq. 2022-yilda 8 milliardga yaqin yer aholisi 2100-yilga borib 11 milliardga yetishi kutilmoqda. Bunday vaziyatda zamonaviy ilm-fan tuproq, suv va iqlimni buzmasdan yetarli miqdorda oziq-ovqat ishlab chiqarishni kengroq tadqiq qilishi kerak bo‘ladi. Bu insoniyat duch kelgan eng katta qiyinchilik deb ataladi. Bu yechimning markazida yer osti suvlaridan barqaror va xavfsiz foydalanish yotadi. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar va o'lchovlar shuni ko'rsatadiki, dunyodagi ko'plab asosiy suvli qatlamlar (yer osti suv havzalari) qurib ketmoqda. Bunday kamayish oqim oqimining pasayishiga, buloqlar yoki botqoq yerlarning qurishiga, o'simliklarning yo'qolishiga, quduqlardagi suv sathining pasayishiga va yerning cho'kishiga olib kelishi mumkin. Yer osti suvlari uchun yana bir xavf-bu inson faoliyati natijasida yuzaga keladigan ifloslanish, kimyoviy moddalar va yer osti qatlamlariga sizib chiqqan chiqindilar. Ifloslanish yer osti suvlarining sifatini yomonlashtiradi va inson salomatligi va ekologik salomatligiga tahdid soladi. Yer osti suvlarini ilmiy tushunish va to'g'ri boshqarish juda muhim, chunki undan mas'uliyatli foydalanish yer osti suvlari muammoni engillashtirishi mumkin Mavzuning dolzarbligi va hozirgi xolati: Dunyo miqyosida suv resurslariga bo’lgan talab yildan-yilga ortib bormoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ekologik xavfsiz yetishtirishda yer osti suvlaridan ratsional foydalanish eng istiqboli yo’nalishlaridan biri. Suv tanqisligi sharoitida sug’oriladigan yerlardan resurs "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 89 tejamkor texnologiyalar qo’llash orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda yer osti resurslaridan va ekologik xavfsiz foydalanish, yangi yer osti suv manbalarini topishda gidrogeologik tadqiqotlar olib boorish, yer osti suvlarining fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini o’simliklar rivojlanishiga ta’sirini o’rganish bo’yicha ham keng qamrovli izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada qurg’oqchil va yarim qurg’oqchil mamlakatlarda sug’orish uchun yer osti suvlaridan foydalanishadi. Jumladan AQShda umumiy sug’orish maydonining 46%, XXRda 33%, Eronda 59%, Liviyada esa butunlay ya’ni 100% ushbu manbadan sug’orishsa, bu ko’rsatkich respublikamizda atigi 7% tashkil etmoqda. Shu jihatdan mamlakatimizda tobora ortib borayotgan suv tanqisligi sharoitida yer osti suvlaridan samarali va oqilona, atrof-muhitga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan holda foydalanish, yer osti suv resurslarini muhofaza qilish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi: Tuproqning past yoki yuqori harorati, shuningdek, sug'orish suvi o'simlik ildizlarining o'sishi va so'rilish faoliyatiga, mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatiga salbiy ta'sir qiladi, bu o'simliklarning ozuqa moddalari, asosan azot bilan ta'minlanishini yomonlashtiradi. Yozda o’simlik ildizlarning, ayniqsa yosh o'simliklarda tez va keskin sovishi harorat “zarbasi” deb ataladigan hodisa ro'y beradigan holatlar mavjud. Bu barglarning so'lishi va hatto tushishida o'zini namoyon qiladi. Bu kun davomida sovuq (artezian, quduq, tog') suv bilan sug'orilganda, tuproq va o'simliklar quyosh tomonidan juda qizdirilganda sodir bo'lishi mumkin. Haroratning "zarbasi" bilan ildizlarga suv oqimi vaqtincha kamayadi, bu yuqori transpiratsiya bilan o'simlikka yomon ta'sir qiladi. Ildizlarning ozuqa moddalarini ishlatishi va ularning sintezi yomonlashadi. Ko'pgina o'simliklarining ildizlari hayotida o'sishi uchun optimal tuproq harorati taxminan 15- 25°C orasida, shuning uchun sug'orish suvining harorati bu qiymatlarga yaqin bo'lishi kerak. Sug'orishda suvni to'g'ridan-to'g'ri chuqur artezian quduqlaridan ishlatmaslik kerak, chunki artezian qudug’i tubidagi suvining harorati 8-10oC ga teng bunday suv avval maxsus hovuzda yoki idishda isitilishi kerak; odatda 50 m3 gacha bo'lgan idishlar ishlatiladi. Ko'pgina hollarda, idishlar 10 m balandlikda metall yoki g'isht tayanchlariga o'rnatiladi yoki massivning eng baland joyiga o'rnatiladi. Bunday holda, undan suv tortish kuchi bilan asosiy quvur liniyasi orqali, so'ngra har bir alohida uchastkaning tarmoqlari orqali etkazib berilishi mumkin. Issiq kunlarda tanklardagi suv 23-25°C. ga qadar qiziydi Sug'orish suvining sifati, suvda eriydigan tuzlarning tarkibiga bog'liq. Daryo suvi odatda oz miqdordagi suvda eriydigan tuzlarni o'z ichiga oladi, ammo ko'p miqdordagi to'xtatilgan zarrachalarga ega bo'lish odatiy hol emas. Yer osti suvlari ko'pincha yuqori minerallashgan. Ushbu ko'rsatkichlar bo'yicha suv omborlaridan suv odatda o'rta darajani egallaydi. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 90 Tajriba qismi (tadqiqotni amalga oshirish). Olib borilgan dala tajribalar shuni ko’rsatdiki, bir yillik o’simliklarning vegitatsiya jarayoniga atmosfera, tuproq va yer osti suvlari harorati uzviy ravishda bog’liqdir. Bu esa ular orasidagi tafavot keskin ko’payib yoki bo’lmasa kamayib ketmasligini ko’rsatadi. Aks holda o’simliklarning vegetativ jarayoniga ayniqsa, ularning unib chiqish, rivojlanish va hosil berish davrlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi ta’kidlangan. Eksperiment uchun bir yillik o’simlik sifatida kungaboqar ekinining ikki xil navi ya’ni “Toshkent” va “Samarqand” tanlab olindi. Kungaboqar-Asteraceae oilasiga. Heliantus annus avlodi va turiga mansub. Madaniy turi ekma va manzarali kechki turlarga bo’linadi. Kungaboqarning vatani Shimoliy Amerikaning janubiy tumanlarida eramizdan 3000 yil oldin Arizona, Nyu Meksika shtatlarida ekilgan. Ba’zi olimlar kungaboqar bug’doydan ham oldin madaniylashtirilgan deyiladi. Optimal harorat 18-25oC bo’ladi. Bundan yuqori haroratda unib chiqish jarayonini tezlashadi. Maysasi -6oC sovuqqa bardoshli. Yuqori haroratning salbiy ta’siri to’la maysalanishdan gullash davrining oxirigacha kuzatiladi. Suvga bo’lgan talabi. Kungaboqar 1 gektar maydonda 2000-5000 m3 va undan ortiq suv sarflaydi. Transpiratsiya koeffisienti 400-700 gacha o’zgaradi. Bitta o’simlik o’suv davrida 200 kg dan ortiq suvni talab qiladi. Poya va barg ustidagi qalin tuklari bug’lanishdan saqlaydi. Suvni ko’p talab qiladigan davri-gullash davri, bu davrda talab qilinadigan suvning umumiy me’yordan 60 foizini o’zlashtiradi. Tuproqqa bo’lgan talabi. Kungaboqar har xil tuproqlarda yetishtiriladi. O’zbekistonning sho’rlangan tuproqlarida sho’rlanish darajasiga qarab kungaboqar joylashtirilishi mumkin. Ozuqaga bo’lgan talabi. Kungaboqar talab qilinadigan ozuqa moddalarining 25 foizini gullashdan keyin o’zlashtiradi. Gullash davrida ozuqa moddalarning aksariyat qismini o’zlashtiradi. Fosforning asosiy qismini maysalanishdan savat hosil qilish vaqtigacha o’zlashtiradi; azotni - savat hosil qilshdan gullash davri oxrigacha, kaliyni esa - savat hosil qilishdan hosil pishish davrigacha o’zlashtiradi. O’suv davrida kungaboqardagi quyidagi rivojlanish bosqichlari aniqlangan: Unib chiqish 10-15 kun davom etadi, murtak, ildiz rivojlanadi, urug’-pallasi yer betiga chiqadi. Shonalash-gullash 25-30 kun davom etadi, o’simlik tez o’sadi gullash boshlanadi. Sariq rangli tilsimon gullari rivojlanadi. Savatning shaklanishi 30-40 kun bu bosqichda barcha chambaraglari rivojlanadi. O’simlikda o’rtacha 13 ta barg rivojlanganda savat hosil bo’ladi. Gullash-pishish 35-40 kun davom etadi ikki jinsli naychasimon gullar hosil bo’ladi. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 91 Kungaboqar biologiyasi bo’yicha chetdan changlanadigan o’simlik, ammo tabiatda o’zidan o’zi janglanishi ham mumkin. Chetdan changlanishi aksariat xasharotlash yordamida ayrim hollarda shamol yordamida ro’y beradi. Buta o’simlik o’rtacha 8-10 kun gullaydi, bitta gul 24-36 soat gullab changlanadi. Kungaboqar ishlov beriladigan dalada kuzgi va bahorgi bug’doy don ekinlari arpa, bug’doydan keyin ekish mumkin. Kungaboqarni qand lavlagi, beda va sudan o’tidan keyin ekilmaydi, chunki bu ekinlar tuproqni quritib yuboradi. Raps, ko’k no’xat, soya va loviyadan keyin ham ekilmaydi, chunki bu o’simliklarning kasaliklari bir xil. Yerga ishlov berishda qo’yiladigan asosiy talab ko’p yillik begona o’tlardan tozalash, tekislash, namni saqlash, ko’p yillik begona o’tlar bilan zararlangan yerga ko’p bosqichli ishlov beriladi: avval disklanadi keyin chizellanadi, og’ir barrona yurgaziladi, o’t o’sib chiqanda yer haydaladi. Ekishdan oldin tuproq yuzasi tekislanadi, kultivatsiya 8-10 sm chuqurlida qilinadi va barrona yurgaziladi. O’gitlash ishlari yer haydashdan oldin organik va fosforli-kaliyli o’g’itlar solinadi. Oganik o’g’it sifatida 15-20 t/ga mahaliy o’g’it, 40-60 kg PK, ekish bilan birga 10-15 kg NPK unib chiqandan keyin 30-50 kg azot, 40-50 kg fosfor qo’llaniladi. Ekish mudati. Asosiy ekin sifatida aprel, mayda takroriy ekin sifatida 20- iyundan 10-iyulgacha ekiladi. Kungaboqar keng qatorlab, qator oralari 60, 70, 90 sm qilib ekiladi. 1 gektar yerda nam yerlarda 40-50 ming, qismay sug’oriladigan yerlarda 30-40 ming lalmi yerlarda 20-30 ming o’simlik bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Olingan natijalar taxlili va xulosa: Kungaboqarni takroriy ekin sifatida tajriba dalasiga 2022 yilning 7 iyul kuni Vobkent tumani “Toshev Sherzod” fermer xo’jaligining g’alla maydonidan boshagan yerga barcha kerakli agrotexnik tadbirlar ya’ni yerni lazer qurilamasida tekislandi, og’ir barrana yurgazildi va chisel tortilgandan keyin New Holland markali trakror mexanizmiga o’rnatilgan urug’ ekish moslamasi yordamida 0.6x0.8x0.4 sxemasi* asosida ekildi. Ekish jarayonida quyidagi ko’rsatkichlar qayd qayd qilindi. - atmosfera harorati 36 oC daraja; - tuproq harorati 32 oC daraja. Ekin maydonini suv bilan ta’minlovchi asosiy manba sifatida yer osti suvlari va xo’jalik ichki tarmoq mavjud. Ularda qayt etilgan harorat esa quyidagicha: - xo’jalik ichki tarmoqdagi suvning harorati 26oC daraja; - №9 yer osti suvi uchun qazilgan qudug’ida suvning harorati 16oC daraja. Ekin ekilgan dalagacha bo’lgan 500 metr masofada xo’jalik ichki tarmoqdagi suvning harorati 38oC darajaga, yer osti suvining harorati 18oC darajaga yetgani * 0.6 egatlar orasidagi masofa-metrda, 0.8 o’simlik urug’i ekinlari orasidagi masofa-santimetrda va o’simlik urug’i ekilgan chuqurlik-santimetrda. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 92 aniqlandi. Shuningdek, ushbu hududda yuqoridagi har ikkala suv manbasidan ham sug’orish maqsadi birgalikda aralashtirilgan holda ham foydalanilayotgani aniqlandi. Shunda u yerdagi suvning harorati 22oC darajani va ekin ekilgan dalaga yetib borguncha uning harorati 24oC darajaga o’zgargani qayd qilindi[1-20]. Download 232.83 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling