Sun yat-senning siyosiy irodasi

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
243 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
uning rejasiga binoan keskin choralar mamlakatdagi vaziyatni yigirma yil ichida 
o‘zgartirishi mumkinligiga ishonishini bildiradi. 
1884-1885 yillardagi Fransiya-Xitoy urushi dolzarb mavzu. Manjur hukumati 
Buyuk Britaniyaning rahbarligidan kelib chiqib, butun Vietnamni Fransiya 
mustamlakasi bosib olishiga topshiradi va o‘z hududidan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib 
ketadi, bu esa Xitoy aholisining g‘azabini uyg‘otdi.[6] Dastlab Sun YAt-sen 
mamlakatda o‘zgarishlarni inqilob emas, balki liberal islohotlar yordamida amalga 
oshirish mumkin degan nuqtai nazarga ko‘proq moyil edi. 1894-1895 yillardagi 
Xitoy-YAponiya urushi burilish nuqtasi bo‘ladi. Sun YAt-sen Xitoyning birinchi 
inqilobiy partiyasi - Xitoy Uyg‘onish Ittifoqini tashkil etadi. 1894 yilda Gonoluluda 
qabul qilingan Ittifoq deklaratsiyasi islohotchilarning nutqlaridan farq qilmadi, 
manjur hukumatiga qarshi kurash haqida hech narsa aytilmagandi, birinchi navbatda 
“tatarlarni haydab chiqarishni, Xitoy suverenitetini tiklashni, demokratik hukumat 
tuzish uchun kurashishni va’da bergan”.[7] 
1895 yildan 1911 yilgacha Sun YAt-sen boshchiligidagi inqilobiy tashkilotlar 
Sin monarxiyasiga qarshi o‘nta qurolli qo‘zg‘olon amalga oshirildi, oxirgisi 1911 yil 
10 oktyabrda Uchan shahrida Sinxay inqilobi boshlanib, Xitoy Respublikasini e’lon 
qilinadi.[8] 
1911 yil 10 oktabrda Uchangda manjur hokimiyatiga qarshi muvaffaqiyatli 
qo‘zg‘olon davomida respublika e’lon qilindi va Xubey provinsiyasining inqilobiy 
hukumati barpo etilib, butun mamlakat xalqini manjur monarxiyasi boshqaruvini 
ag‘darishga chaqiradi. Qo‘zg‘olon tezda Xitoyning janubiy va sharqiy 
provinsiyalariga tarqaldi va dekabrgacha Sin sulolasining kuchi faqat uchta 
provinsiyada qoladi: CHjali, Xenan va Gansu. 
1911 yil dekabrda surgundan Xitoyga qaytib kelgach, Sun YAt-sen 
Respublikaning birinchi muvaqqat prezidenti etib saylanadi va 1912 yil
1 yanvardan rasman ish boshlaydi. SHu kuni Nankinda Sun YAt-senning Xitoy 
Respublikasining muvaqqat prezidenti lavozimiga kirishish marosimining tantanali 
marosimi bo‘lib o‘tadi. 
12 fevralda Lun YU so‘nggi Manjur imperatori va yosh Pu Yi butun Sing 
sulolasi nomidan taxtdan voz kechadi. Ammo hokimiyatni “liberal” general YUan 
SHikayga topshiradi, u 1912 yil 15 fevralda Xitoy Respublikasining muvaqqat 
prezidenti bo‘ladi. 
O‘zining qisqa hukmronligi davrida Sun YAt-sen fuqarolarning erkinligi va 
mulkini himoya qilishga qaratilgan bir qator demokratik qonunlar va buyruqlarni 
qabul qilishga muvaffaq bo‘ladi. Burjua-demokratik konstitutsiya qabul qilinadi, 
sotish va sotib olish, jismoniy jazoni bekor qilish to‘g‘risidagi barcha eski hujjatlar 
bekor qilindi, matbuot va yig‘ilishlar erkinligi e’lon qilinadi, san’at buyumlarini chet 
eldan olib kirish taqiqlandi va guruchdagi chayqovchiliklar bostiriladi. U akasini 
yuqori lavozimga nomzodini tasdiqlanishidan bosh tortadi va shu bilan uning 
prinsiplarga sodiqligini ko‘rsatadi.[9] 

---