Sut qayta ishlash korxonalarida ishlab chiqarish harajatlarini hisobi

Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi 
tegishli qoidalar bilan tartibga solinadi. Ammo ixtisoslashgan adabiyotlarda 
buxgalteriya hisobi qoidalari, uslubiy tavsiyalarning koʻpligiga qaramay, ishlab 
chiqarish xarajatlari masalasida turli xil fikrlar mavjud. Mualliflar ushbu muammo bilan 
bogʻliq koʻplab mavzularni qamrab olishadi.[21] 
Ulardan biri yagona buxgalteriya hisobini moliyaviy va boshqaruv hisobiga 
boʻlishdir. Bu masala S. A. Stukovga taʼsir etadi, uning fikricha, bu hisobning doirasiga 
buxgalteriya hisobi, xarajatlarni nazorat qilish va ishlab chiqarish tannarxini 
kalkulyatsiya qilish kiradi. Biroq, ushbu buxgalteriya hisobi va ayniqsa standart 
xarajatlar tizimi rivojlanib borishi bilan xarajatlarni rejalashtirish va meʼyorlash 
toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlar standartlarini ishlab chiqish, tartibga soluvchi hisob-
kitoblar, mahsulot narxlari va belgilangan standartlarga muvofiqligini nazorat qilish 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 332
tizimini yaratish, yaʼni rejalashtirish funksiyalari, texnik meʼyor va narxlarni ishlab 
chiqish kabi boshqaruv hisobi bilan shugʻullana boshladi.[6-7] 
Boshqaruv, aniqrogʻi, ishlab chiqarish hisobi korxona ichidagi xoʻjalik 
operatsiyalarini va mahsulot ishlab chiqarish, sotish va ishlab chiqarishni boshqarish 
jarayoni bilan bogʻliq xarajatlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishni qamrab oladi. 
Xarajatlar hisobi va mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilishning 
maqsadi ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlarini moliya-xoʻjalik faoliyati toʻgʻrisidagi 
hujjatlarda zamonaviy va ishonchli aks ettirishdir.[2-4] 
T. Karpova xarajatlar korxona hajmiga, ishlab chiqarishni tashkil etish 
texnologiyasi va xususiyatlariga, nomenklatura, mahsulotlar, nazorat, buxgalteriya 
hisobining mehnat zichligiga, umumiy xarajatlarning oʻziga xos ogʻirligiga, ishlab 
chiqarish jarayonidagi roliga, rejalashtirishdagi ahamiyatini pasaytiradigan omillarning 
elastikligiga va boshqalarga qarab tasniflanishi kerak deb hisoblaydi.
I. A. Belobeskiy va F. L. Vasin buxgalteriya hisobi va ishlab chiqarish tannarxini 
hisoblashda qoʻllaniladigan guruhlashning asosiy turlarini koʻrib chiqadilar.[1-15] 
Texnik-iqtisodiy ahamiyatga koʻra, ishlab chiqarish xarajatlari asosiy (ishlab 
chiqarish jarayoni tufayli texnologik jihatdan muqarrar xarajatlar) va qoʻshimcha ishlab 
chiqarish xarajatlariga boʻlinadi (umumiy iqtisodiy xarajatlar), qoʻshimcha 
xarajatlarning alohida guruhida ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bogʻliq 
boʻlmagan maʼmuriy, tashkiliy, iqtisodiy va marketing xarajatlari qoʻshimcha 
xarajatlarning alohida guruhiga ajratiladi.[3-5] 
Ayrim turdagi mahsulotlar tannarxiga kiritish usuliga koʻra xarajatlar bevosita va 
bilvosita boʻlinadi. 
Toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlar-bu maʼlum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish 
bilan bogʻliq boʻlgan va shuning uchun ularning narxiga toʻgʻridan-toʻgʻri birlamchi 
hujjatlar boʻyicha bogʻliq boʻlishi mumkin.[16-18] 
Bilvosita xarajatlarga bir necha turdagi mahsulot ishlab chiqarish bilan bogʻliq 
xarajatlar kiradi va ular oʻrtasida qoʻllaniladigan asosga mutanosib ravishda 
taqsimlanadi.